Krytyczna edycja dzieł Sienkiewicza, sejmik połocki w materiałach źródłowych czy kolejny tom słownika stereotypów i symboli ludowych – to przykłady projektów, które będą realizowane w ramach rozstrzygniętego kilka dni temu konkursu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
W dziewiątym konkursie w module Dziedzictwo narodowe zakwalifikowano do finansowania 39 spośród 268 złożonych wniosków. Ich łączna wartość to blisko 40 mln zł. Beneficjentami konkursu zostali badacze z 22 instytucji. Najwięcej z: Uniwersytetu Warszawskiego (7), Uniwersytetu Wrocławskiego (4) oraz Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk (4).
Sienkiewicz – krytyczna edycja dzieł
W gronie laureatów znaleźli się naukowcy z Uniwersytetu w Białymstoku. „Pisma Henryka Sienkiewicza. Edycja krytyczna pierwsza. Z okazji 100 Rocznicy Odzyskania Niepodległości” – to tytuł projektu, którym pokieruje prof. Jolanta Sztachelska z Wydziału Filologicznego. Zasadniczy cel, jaki sobie stawia, to publikacja wszystkich udokumentowanych co do autorstwa utworów Henryka Sienkiewicza, składających się na jego imponujący dorobek twórczy w opracowaniu krytycznym. Edycji poddana zostanie nowelistyka, powieści, podróżopisarstwo, publicystyka społeczna i literacka, pisma polityczne, wywiady, ankiety i inne utwory – poza korespondencją prywatną pisarza, która została opracowana i opublikowana.
Chcielibyśmy przywrócić dziełu Sienkiewicza stosowną mu pozycję w kulturze współczesnej. Pierwszemu polskiemu laureatowi Nagrody Nobla należy się uwaga i zainteresowanie głębsze niż to, którym obdarza się go obecnie. W naszej ocenie edycja krytyczna może wpłynąć na zmianę wizerunku autora „Trylogii”. Może być szansą, byśmy w przemienionej w mit, anachronicznej postaci z przeszłości, zobaczyli wreszcie Sienkiewicza na miarę XXI wieku – człowieka zainteresowanego modernizującym się światem, wsłuchanego w swój czas, mającego własny, nieraz bardzo krytyczny stosunek do wielu przejawów życia politycznego i społecznego, nade wszystko zaś zatroskanego przedłużającą się niewolą, projektującego przyszłość wolnej Polski. Taki właśnie jest Sienkiewicz w świetle swoich utworów – wielki, a nieznany, nigdy niedoczytany do końca. Z powodów prozaicznych: wygodniejszej, bezkrytycznej recepcji popularnej, w której pomija się niewygodne, niepasujące do wytworzonych mitów wątki oraz braku źródeł, co wydaje się kardynalnym zaniedbaniem – wyjaśnia prof. Jolanta Sztachelska.
Do współpracy zaprosiła kilkunastu badaczy z całej Polski – wybitnych znawców literatury XIX w., sienkiewiczologów, ale także młodych adeptów nauki. Realizacja całego zamierzenia zajmie kilkanaście lat. I etap, na który przyznane zostało finansowanie w wysokości ponad 1,6 mln zł, potrwa 60 miesięcy. W tym czasie uda się opracować i opublikować co najmniej 10 tomów dzieł Henryka Sienkiewicza, dwa dalsze zostaną przygotowane do druku. Zostanie też opracowana koncepcja cyfrowej publikacji wybranych utworów pisarza oraz portalu prezentującego jego warsztat.
Finalnie opublikowanych zostanie 36 tomów oryginalnych dzieł Sienkiewicza w nowoczesnym opracowaniu edytorskim, z komentarzem i przypisami, historią tekstu, odmianami tekstowymi. Dodatkowo, w formie suplementu, powstaną 4 tomy tłumaczeń tych utworów, które mają zasadnicze znaczenie dla recepcji światowej polskiego noblisty (np. „Ogniem i mieczem”, „Quo vadis”).
Sejmik połocki w materiałach źródłowych
Ponad 1,2 mln zł otrzymał z kolei dr hab. Karol Łopatecki z Wydziału Historii i Stosunków Międzynarodowych na projekt „Akta sejmikowe województwa połockiego (XVI–XVIII wiek)”. Celem prac jest krytyczna edycja materiałów źródłowych będących efektem funkcjonowania peryferyjnego sejmiku Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Ramy chronologiczne obejmują całe szesnaste stulecie, gdyż przed reformą administracyjną przeprowadzoną w latach 1565–1566 na tych ziemiach funkcjonował sejm, stanowiący kontynuację działalności ustrojowej księstwa połockiego. Sejmik połocki w obrębie Rzeczpospolitej istniał aż do 1793 r., kiedy znany jest ostatni zjazd szlachty tego województwa. Na sejmiku połockim wybierano dwóch posłów na sejm oraz dwóch deputatów do Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo miało także dwóch senatorów: wojewodę i kasztelana połockiego. Po zmianach terytorialnych i odzyskaniu województwa połockiego w latach 1579–1582 obszar ten nadal zachowuje swoją specyfikę, co wynika z pogranicznego położenia z Carstwem Moskiewskim/Rosyjskim. Zderzenie różnych kultur, religii, grup etnicznych, form ustrojowych, ciągłe zagrożenie wojenne i oddziaływanie europejskich tras handlowych tworzyło unikalne środowisko, co uzewnętrznia się podczas obrad sejmików – tłumaczy historyk z UwB.
Przypomina jednocześnie, że na różnorodność materiałów związanych z funkcjonowaniem sejmiku wpływa fakt, że pełnił on różne funkcje.
Zgodnie z typologią zaproponowaną przez prof. Adama Lityńskiego obradowały tam sejmiki: przedsejmowe, przedkonwokacyjne, relacyjne, gromniczne (deputackie), elekcyjne, gospodarcze, pospolitego ruszenia, kapturowe. W ramach naszego projektu chcemy też wydać uchwały zjazdów, które formalnie nie były sejmikami (lub ich identyfikacja jest niejednoznaczna), lecz prezentują kulturę polityczną szlachty połockiej – zapowiada dr hab. Karol Łopatecki. – Podstawową bazą źródłową są księgi grodzkie, w których dokonywane były oblaty akt sejmikowych. Niestety, w odniesieniu do terenu Połocka, ta dokumentacja została mocno przetrzebiona. Duży zbiór ksiąg przechowywany jest w archiwum historycznym w Mińsku, w zespole 1734, gdzie przechowywanych jest 105 ksiąg grodzkich z lat 1660–1795, a odnośnie drugiej połowy XVIII stulecia wartościowy jest zespół 2574 (księgi grodzkie uszackie) – dodaje.
Oprócz dokumentów stricte związanych z funkcjonowaniem sejmików połockich (lauda, instrukcje, uniwersały i legacje i listy królewskie, hetmańskie, senatorskie, skwitowania, asekuracje, protestacje, diariusze sejmikowe, wywody szlachectwa), edycja będzie zawierała też materiały uzupełniające, takie jak np. wzmianki w korespondencji prywatnej, wyimki z pamiętników i diariuszy.
W projekcie wezmą też udział badacze z Białorusi. Efektem prac będzie dwutomowa edycja źródłowa, a zakończenie projektu przewidywane jest na 2026 rok.
Słownik stereotypów i symboli ludowych
Z kolei naukowcy z Zespołu Etnolingwistycznego Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Instytutu Slawistyki PAN, pod kierownictwem prof. Jerzego Bartmińskiego, zrealizują projekt mający na celu opracowanie i opublikowanie kolejnego tomu „Słownika stereotypów i symboli ludowych” pn. Zwierzęta. Słownik obejmie najważniejsze kulturowo hasła dotyczące zwierząt domowych i dzikich, a także ptaków, płazów, ryb i owadów, czyli wszystko to, co w ludowym języku określa się jako „stworzenia”. Zaprezentuje je w formie obszernych artykułów złożonych z dokumentacji, opatrzonych wstępami ogólnokulturowymi i bibliografią. Dodatkowo zostanie stworzona strona internetowa, na której publikowane będą zarówno hasła z tomu Zwierzęta, jak i z wcześniej wydanych tomów pn. Kosmos i Rośliny.
Projekt jest kontynuacją długofalowej zespołowej pracy badawczej, rozpoczętej w środowisku lubelskim w 1976 r. Celem Słownika jest syntetyczne przedstawienie tradycyjnego obrazu świata utrwalonego w języku, folklorze, wierzeniach i obrzędach. Projekt powstanie na bazie regionalnych zbiorów dialektologicznych, folklorystycznych i etnograficznych Pracowni Etnolingwistycznej UMCS, jednak wyjdzie znacznie poza te zbiory. Obejmie bowiem cały etniczny teren Polski, uwzględni dodatkowo wszystkie słowniki językowe (polszczyzny ogólnej i regionalnej), atlasy dialektologiczne, monografie na temat słownictwa zwierzęcego, wielogatunkowe teksty folkloru (pieśni, przysłowia, zagadki, bajki itp.) oraz etnograficzne zapisy wierzeń i praktyk obrzędowych.
Kwota przyznanego finansowania wynosi ponad 615 tys. zł.
MK, źródło: UwB, UMCS