ACTRIS – największa, wielostanowiskowa infrastruktura badań atmosferycznych na świecie, służąca m.in. do monitoringu aerozoli, chmur i gazów śladowych, uzyskała status Europejskiej Infrastruktury Badawczej. Polskim liderem międzynarodowego konsorcjum jest Instytut Geofizyki PAN.
Infrastrukturę badawczą ACTRIS (The Aerosol, Clouds and Trace Gases Research Infrastructure) powołano w 2011 roku. Monitorowanie przestrzennej i czasowej zmienności krótkotrwałych składników atmosfery (aerozoli, chmur i gazów śladowych) za pomocą 80 platform obserwacyjnych w Europie i poza nią przez ponad dekadę dostarczyło bezprecedensowych informacji na temat skuteczności polityki redukcji emisji w Europie, ale także uwydatniło złożoność mechanizmów sprzężenia zwrotnego działających na system klimatyczny. Setki naukowców z całego świata oraz użytkowników z sektora prywatnego korzystało z platform ACTRIS (stacje obserwacyjne, komory do symulacji atmosferycznych), aby przeprowadzać nowatorskie eksperymenty poszerzające wiedzę naukową, opracowywać nowe instrumenty lub szkolić się w zakresie nowych technologii. Każdego roku ponad 5 tys. użytkowników z 50 krajów świata wykorzystuje dane ACTRIS do swoich badań, zwiększając wiarygodność prognoz atmosferycznych, w tym krótkoterminowych ostrzeżeń o zagrożeniach pogodowych i zdrowotnych, a także umożliwiając długoterminową ocenę zmian klimatu.
Zaplecze ACTRIS tworzy największą, wielostanowiskową infrastrukturę badań atmosferycznych na świecie. ACTRIS oferuje swoim użytkownikom otwarty dostęp do instrumentów, wiedzy specjalistycznej, możliwości szkolenia oraz do usług zarządzania danymi. ACTRIS dąży do doskonałości w obserwacji i badaniach systemów Ziemi poprzez dostarczanie informacji i wiedzy w celu opracowania zrównoważonych rozwiązań dla potrzeb społecznych – czytamy w opisie działalności konsorcjum.
Decyzją Komisji Europejskiej ACTRIS uzyskało właśnie status europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC – European Research Infrastructure Consortium). Tym samym 17 krajów założycielskich łączy siły, aby otworzyć dostęp do szerokiej gamy technologii, usług i zasobów w dziedzinie nauk o atmosferze. Utworzenie ACTRIS ERIC jest wyrazem szybkiego postępu od pomiarów w ramach sieci naukowej opartej na projektach do dojrzałej i zrównoważonej infrastruktury badawczej.
Warto podkreślić, że Infrastruktura Badawcza ACTRIS, jako jeden skonsolidowany instrument, wpisuje się w szerszy krajobraz badań atmosfery i badań środowiskowych. Jest doskonałym dopełnieniem innych infrastruktur, sieci naukowych, jak np. Poland AOD i Państwowego Monitoringu Środowiska – podkreśla dr hab. Aleksander Pietruczuk z Instytutu Geofizyki PAN, będącego liderem konsorcjum ACTRIS Poland.
Podstawowymi komponentami ACTRIS są obiekty krajowe (tzw. National Facilities), stanowiące platformy obserwacyjne i eksploracyjne, oraz obiekty centralne (tzw. Central Facilities), fundamentalne dla dostarczania zharmonizowanych danych wysokiej jakości, zarówno w Europie, jak i w wybranych lokalizacjach globalnych, zapewniając użytkownikom dostęp do najnowocześniejszych, dobrze ustrukturyzowanych i uniwersalnych obiektów.
Naukowcy dołączający do ACTRIS mogą prowadzić multidyscyplinarne badania zarówno podstawowe, jak i stosowane. Zapewni to duże korzyści społeczeństwu, poprzez budowanie skutecznych polityk i strategii środowiskowych w celu ograniczenia emisji zanieczyszczeń, które złagodzą zmiany klimatu i poprawią jakość powietrza, pomagając osiągnąć cele Europejskiego Zielonego Ładu (European Green Deal).
Polskie konsorcjum ACTRIS Poland, którego liderem jest IGF PAN, skupia się na budowie stacji pomiarowych, zarówno takich o stałej lokalizacji, jak i platform mobilnych.
Chcielibyśmy, aby dziedzictwo wielu projektów ACTRIS było wykorzystane w Polsce przez środowisko naukowe oraz organy państwa odpowiedzialne za ochronę środowiska i klimatu – przekonuje dr hab. Aleksander Pietruczuk z IGF PAN.
W przedsięwzięciu uczestniczą ponadto: Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Warszawski, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy.
ACTRIS to duża infrastruktura badawcza o znacznych nakładach finansowych, a jej działania są finansowane przez kraje członkowskie. Łączna wartość inwestycji krajów uczestniczących w fazie projektowania, przygotowań i wdrażania wynosi około 700 mln euro, z czego duża część to inwestycje w modernizację istniejących obiektów krajowych lub budowę nowych. Szacowane całkowite koszty wdrożenia ośmiu obiektów centralnych w ciągu 5 lat wynoszą około 100 mln euro, a od 2025 r. szacunkowe roczne koszty eksploatacji obiektów centralnych wyniosą około 16 mln euro.
Dzięki zorganizowanej współpracy międzynarodowej w ciągu zaledwie dziesięciu lat byliśmy w stanie zbudować i uruchomić najnowocześniejsze instrumenty naukowe, które otwierają bezprecedensowe możliwości dla przełomowych odkryć – mówi Paolo Laj, tymczasowy przewodniczący naukowy ACTRIS.
Placówki krajowe ACTRIS ERIC są zlokalizowane w 17 krajach: Austrii, Belgii, Bułgarii, Cyprze, Czechach, Danii, Finlandii, Francji, Niemczech, Włoszech, Holandii, Norwegii, Polsce, Rumunii, Hiszpanii, Szwecji i Szwajcarii. Siedzibą jest Finlandia, a dostępem do usług konsorcjum zarządzają Włosi.
ACTRIS ERIC to drugie międzynarodowe konsorcjum w tej randze, którego aktywnym uczestnikiem jest Instytut Geofizyki PAN. Pięć lat temu placówka została liderem konsorcjum EPOS-ERIC w zakresie zagrożeń geofizycznych towarzyszących eksploatacji zasobów naturalnych Ziemi.
MK, źródło: IGF PAN