Malowidła ze Starej Dongoli w dzisiejszym Sudanie, które zostały odkryte przez ekspedycję Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej im. Kazimierza Michałowskiego UW, znalazły się na liście dziesięciu najistotniejszych i najciekawszych odkryć archeologicznych tego roku opublikowanej na łamach czasopisma „Archaeology”.
Stara Dongola (staronubijska Tungul) to stolica Makurii, jednego z najznamienitszych państw afrykańskiego średniowiecza. Zespół kierowany przez prof. Artura Obłuskiego, dyrektora Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej im. Kazimierza Michałowskiego Uniwersytetu Warszawskiego, odkrył tam malowidła przedstawiające święte postaci. Dokonano tego w ramach projektu „UMMA – Urban Metamorphosis of the community of a Medieval African capital city”, na który naukowiec otrzymał grant European Research Council.
Unikatowe odkrycia
W trakcie prowadzonych prac w ostatnim sezonie wykopaliskowym odnaleziono zespół pomieszczeń z cegły suszonej, którego wnętrza pokryte były scenami figuralnymi. Odkrycia dokonano podczas eksploracji domów pochodzących z epoki Funj (XVI–XIX w. n.e.). W podłodze jednego z domów znaleziono otwór, w którym znajdowały się pomieszczenia.
Malowidła ukazują Matkę Boską, dwie postacie Chrystusa, a także scenę prezentującą triadę: Chrystusa, archanioła Michała i króla nubijskiego Dawida. Nie jest to typowe przedstawienie protekcji władcy nubijskiego przez świętych i archaniołów. Dawid był jednym z ostatnich władców chrześcijańskiej Makurii, którego panowanie wyznacza początek końca królestwa. Malowidło przedstawia króla, który kłania się zasiadającemu na obłokach Chrystusowi. Władcę wspiera archanioł Michał, którego rozłożone skrzydła otaczają opieką zarówno króla, jak i samego Chrystusa. Taka scena nie ma analogii w malarstwie nubijskim, ale podobne przedstawienia można spotkać na złotych monetach Michała Paleologa, bitych w Bizancjum pomiędzy rokiem 1259 a 1282.
Dynamizm i bliskie umiejscowienie króla oraz świętych postaci kontrastuje z hieratycznością scen ukazanych na ścianach bocznych. Postać Matki Boskiej umieszczona po stronie północnej także nie należy do typowego repertuaru przedstawień Marii w sztuce chrześcijańskiej. Matka Boska, ukazana w dostojnej pozie, odziana jest w ciemne szaty. W jej dłoniach dostrzec można krzyż i księgę. Na przeciwległej ścianie przedstawiony jest Chrystus. Jego prawa dłoń ukazana jest w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma zachowaną fragmentarycznie księgę – opisuje dr hab. Artur Obłuski.
Liturgiczne inskrypcje
Malowidłom towarzyszą inskrypcje. Jak ustalili badacze na podstawie wstępnej lektury napisów w języku greckim, są to teksty o charakterze liturgicznym.
Inskrypcje tego rodzaju z reguły występują w przestrzeniach poza głównym ołtarzem w kościele, w których sprawowano Eucharystię. Towarzysząca głównej scenie inskrypcja staronubijska jest niezwykle trudna do rozszyfrowania. Dzięki wstępnej lekturze wiadomo już, że kilkakrotnie wspomniane jest w niej imię króla Dawida i że zawiera ona prośbę do Boga o opiekę nad miastem. Zapewne chodzi tu o Dongolę, zaś scena przedstawia właśnie króla Dawida. Z niezrozumiałych do końca powodów zaatakował on Egipt, który w ramach akcji odwetowej dokonał inwazji na Nubię i po raz pierwszy w swojej historii Dongola została zdobyta. Być może malowidło powstało w momencie, kiedy mamelucka armia zbliżała się do miasta lub już je oblegała – sugeruje dr hab. Artur Obłuski.
Niewyjaśniony pozostaje także charakter i przeznaczenie samej budowli, w której badacze odnaleźli malowidła. Przypuszczają, że mógłby to być królewski kompleks kommemoratywny. Zespół pomieszczeń wykonany jest z cegły suszonej. Przestrzeń, w której znajduje się malowidło z wizerunkiem króla Dawida, przypomina kryptę, ale znajduje się siedem metrów powyżej średniowiecznego poziomu gruntu. Budowla sąsiaduje z monumentalnym obiektem sakralnym identyfikowanym przez badaczy jako wzmiankowany w tekstach Wielki Kościół Jezusa, który pełnił rolę katedry Dongoli i był najważniejszym kościołem królestwa Makurii.
Malowidła w Top 10
Takie odkrycia – istotne dla nauki i jednocześnie ciekawe dla szerokiego grona odbiorców – są wybierane do dorocznego zestawienia „Top 10” magazynu Archaeology. Czasopismo wydawane jest przez Archaeological Institute of America. Ukazuje się od ponad siedemdziesięciu lat, obecnie w formie papierowej i cyfrowej, dzięki czemu publikowane tam artykuły docierają do osób zainteresowanych archeologią i dziedzictwem kulturowym na całym świecie.
Przypomnijmy, że w styczniu dr hab. Artur Obłuski otrzymał Consolidator Grant Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) na realizację projektu „Afropolis Tungul: Urban biography of a cosmopolitan African capital”. Projekt będzie realizowany przez pięć lat, rozpocznie się w przyszłym miesiącu. Na jego realizację ERC przyznała niemal 2 mln euro. W wyniku projektu powstanie „biografia miejska” Tungul (Starej Dongoli), metropolii nubijskiej istniejącej przez ponad półtora tysiąca lat, położonej na terenie dzisiejszego Sudanu. Prace badawcze skoncentrowane będą na czasach, gdy miasto było stolicą chrześcijańskiego królestwa Makurii (IV–XV wiek). W projekcie uwzględnione zostaną również dane dotyczące funkcjonowania miasta w okresie Fundż (XVI–XIX wiek) uzyskane w ramach projektu UMMA. Wykorzystane zostaną także informacje zebrane w trakcie innych ekspedycji CAŚ UW na tym stanowisku. Badania te prowadzone są od ponad pięciu dekad i stanowią najdłużej trwającą polską ekspedycją archeologiczną w Sudanie.
Dr hab. Obłuski jest pierwszym polskim archeologiem, który dwukrotnie został wyróżniony grantem ERC.
źródło: UW