Naukowcy z dziewięciu uczelni i trzech instytutów PAN rozpoczęli prace nad „Leksykonem folkloru polskiego”. Trzytomowa publikacja zawierać będzie ponad 300 haseł, a jej ukończenie zaplanowano za 5 lat.
Projekt Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika powstaje w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Celem prac kilkunastoosobowego zespołu pod kierunkiem dr. hab. Piotra Grochowskiego z Katedry Kulturoznawstwa UMK, jest stworzenie publikacji w formie drukowanej i elektronicznej zawierającej wyczerpujące informacje na temat najważniejszych form i zjawisk polskiego folkloru. Badania dokumentujące folklor i kulturę ludową prowadzi od wielu lat Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Ich efektem jest obszerne Archiwum PTL we Wrocławiu.
Wyszliśmy z założenia, że przygotowany jeszcze w latach sześćdziesiątych XX w. „Słownik folkloru polskiego” Juliana Krzyżanowskiego wymaga pilnego uzupełnienia i uaktualnienia. Zawiera bowiem ograniczony zestaw haseł, pomijając istotne obszary dawnych i współczesnych zjawisk kulturowych, np. cały kompleks fenomenów związanych z tradycyjną religijnością ludową, liczne gatunki folkloru współczesnego, poszczególne folklory zawodowe i środowiskowe. Ponadto dominuje tam perspektywa literaturoznawcza i zawężające rozumienie folkloru jako literatury ludowej, podczas gdy w świetle aktualnych koncepcji teoretycznych folklor ujmowany jest zwykle w szerszej perspektywie antropologicznej jako integralny element kultury, a nie wyodrębniony zespół praktyk o charakterze artystycznym. Wreszcie, z oczywistych względów, wiele haseł nie oddaje aktualnego stanu wiedzy wynikającego z rozwoju badań folklorystycznych. We wszystkich tych aspektach nasz leksykon będzie zdecydowanie wykraczał poza zakres oraz perspektywę teoretyczną tamtej publikacji – informuje dr hab. Piotr Grochowski.
Folklor prototypowy
Hasła w leksykonie złożą się na syntetyczny opis polskich tradycji ludowych, zawodowych i środowiskowych, ukazując ich bogactwo, skomplikowanie i zróżnicowanie, a zarazem wzajemne powiązania, konteksty interetniczne oraz procesy przemian. Zakres opisywanych zjawisk będzie ograniczać użycie języka polskiego we wszystkich jego regionalnych odmianach. Dominować będą hasła związane z kulturą chłopską z przełomu XIX i XX wieku.
Folklor chłopski i kultura XIX-wiecznej wsi polskiej są stosunkowo dobrze udokumentowane i zbadane, a po drugie w folklorze chłopskim wykształciły się formy i mechanizmy szczególnie rozbudowane, które można uznać za wzorcowe dla tego rodzaju zjawisk kulturowych. Traktujemy go więc jako folklor prototypowy i zakładamy, iż jego opis umożliwia zarówno wgląd w analogiczne zjawiska występujące w innych folklorach, jak i zrozumienie wielu współczesnych fenomenów kulturowych, w przypadku których mamy do czynienia z różnego rodzaju kontynuacjami, transformacjami czy nawiązaniami do dawnego folkloru chłopskiego – tłumaczy kierownik projektu.
I dodaje, że obecność zjawisk folkloru współczesnego, np. należących do sfery komunikacji elektronicznej, będzie uwarunkowana ich intensywnością i „widocznością” na tle kultury ogólnopolskiej, a także stanem badań bądź potencjalną możliwością przeprowadzenia takowych w czasie trwania projektu.
Autorzy leksykonu planują przygotowanie ponad 300 haseł, które zostaną ułożone w porządku alfabetycznym i pogrupowane w czterech kategoriach:
Tekst, dźwięk, obraz
Oprócz 3-tomowej publikacji drukowanej przewidziano również wersję elektroniczną, która będzie miała postać dostępnego bezpłatnie serwisu internetowego, którego istotnym elementem będą zdjęcia, pliki audio i wideo, ilustrujące wybrane zjawiska folkloru. Specjalistyczna wyszukiwarka umożliwi formułowanie pytań złożonych oraz wyszukiwanie pełnotekstowe (dowolnych fraz w obrębie haseł). Po zakończeniu projektu elektroniczny leksykon będzie mógł być na bieżąco uaktualniany i rozbudowywany, poprzez dołączanie nowych haseł lub rozbudowywanie istniejących.
Leksykon adresowany jest zarówno do specjalistów z zakresu nauk humanistycznych i społecznych, jak i do szerokiego grona odbiorców spoza kręgów akademickich (regionaliści, nauczyciele, uczniowie, artyści, animatorzy kultury).
Pozwoli całościowo rozpoznać i opisać ważny obszar polskiej kultury narodowej, jakim są różnorodne gatunki i odmiany folkloru oraz zjawiska występujące w kulturach regionalnych, zawodowych i środowiskowych. Przyczyni się też do zwiększenia świadomości dotyczącej specyficznych cech, uwarunkowań oraz przemian tradycyjnej kultury ludowej. Ważnym aspektem projektu jest także aktualizacja wiedzy na temat polskiego folkloru, dlatego we wszystkich hasłach uwzględnione zostaną nowe perspektywy teoretyczne oraz aktualny stan badań, w tym również zgromadzone w ostatnich latach materiały źródłowe – podkreśla dr hab. Piotr Grochowski.
Twórcy leksykonu nie wykluczają w dalszej perspektywie czasowej tłumaczenia go na język angielski, dzięki czemu polski folklor oraz jego badania zostałyby włączone w obręb międzynarodowych studiów folklorystycznych.
Na realizację projektu przeznaczono ponad 732 tys. zł z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (moduł „Dziedzictwo narodowe”). W przedsięwzięcie, oprócz przedstawicieli Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, zaangażowani są także naukowcy z: Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Śląskiego, Uniwersytetu Łódzkiego, Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Instytutu Slawistyki PAN, Instytutu Sztuki PAN, a także reprezentanci Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Zakończenie prac zaplanowano w połowie 2027 roku.
Mariusz Karwowski