Bank Genów Roślin Polnych i Użytkowych powstaje w Międzynarodowym Centrum Badawczo-Rozwojowym Uniwersytetu Opolskiego. Znajdą się w nim zbiory około 30 tys. roślin naczyniowych i porostów, a w przyszłości także nasiona, tkanki i DNA gatunków rzadkich i ustępujących na obszarze Śląska Opolskiego.
Międzynarodowe Centrum Badawczo-Rozwojowe to nowy ośrodek naukowy, w którym prowadzone będą badania na rzecz rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego. Multidyscyplinarną jednostkę tworzyć mają pracownicy Uniwersytetu Opolskiego. Do budynku powstałego na terenie uczelnianego kampusu przy ul. Oleskiej przeprowadził się już Instytut Biologii UO. Jednym z elementów Centrum będzie Bank Genów Roślin Polnych i Użytkowych. Przeniesione do niego będą m.in. arkusze zielnikowe (ok. 30 tys. egz. roślin naczyniowych i porostów), zawierające zbiory ze Śląska, Bałkanów, Tadżykistanu, Kirgistanu, Uzbekistanu, Chin, Tajlandii, Malezji, Kambodży, Filipin, Indonezji, Sri-Lanki, Nepalu, Argentyny i Brazylii. Były gromadzone i opisywane głównie przez prof. Eugeniusza Kuźniewskiego, prof. Arkadiusza Nowaka i dr Grzegorza Leśniańskiego.
Do tej pory do dyspozycji mieliśmy jeden pokój, przeznaczony na herbarium, praktycznie od podłogi do sufitu wyłożony stosami materiałów zielnikowych – wyjaśnia dr Małgorzata Jaźwa. – Teraz, dzięki budowie Międzynarodowego Centrum Badawczo-Rozwojowego UO, zbiory będą przechowywane w klimatyzowanym, przestronnym pomieszczeniu. Arkusze będą łatwo dostępne dzięki specjalnym, ruchomym regałom.
Bank genów to kolekcja danych genetycznych wybranej grupy organizmów. W przypadku roślin można zbierać zasuszone i odpowiednio przygotowane okazy w formie arkuszy zielnikowych, roślin in vitro, zamrożonych sadzonek lub pąków albo w formie nasion. Zbiory opolskich botaników to przede wszystkim właśnie arkusze zielnikowe.
Niektóre okazy liczą nawet 80 lat i właśnie daty takich najstarszych zbiorów możemy uznać za początki funkcjonowania kolekcji – mówi dr hab. Sylwia Nowak. – Jednak Bank Genów Roślin Polnych i Użytkowych jako wyodrębniona jednostka jest dopiero w trakcie kształtowania.
Opolscy botanicy podkreślają, że potencjału badawczego ich zbiorów nie da się przecenić.
Przede wszystkim arkusze zielnikowe były podstawą merytoryczną do badań taksonomicznych i florystycznych. Są dla nas podstawową formą gromadzenia dokumentacji naukowej – wyjaśnia dr Jaźwa. – Nie każdą roślinę jesteśmy w stanie rozpoznać w terenie, często trzeba ją zebrać i dopiero analizując cechy widoczne pod lupą binokularną, przyporządkować do określonego gatunku. Badań opisujących poszczególne taksony, w tym rzadkie i szczególnie cenne dla przyrody oraz ich rozmieszczenie, na przestrzeni lat powstawały dziesiątki, a nawet setki.
Materiały zielnikowe mogą być też źródłem DNA do badań molekularnych czy analiz chemicznych. Okazuje się, że związki chemiczne da się pozyskać nawet z bardzo starych zbiorów.
Jeżeli chodzi o zastosowanie praktyczne, to przede wszystkim banki genów są tworzone na całym świecie dla zachowania różnorodności biologicznej – dodaje dr Małgorzata Jaźwa. – Jest to szczególnie istotne w rolnictwie, do przechowywania i ochrony zasobów genetycznych roślin uprawnych oraz roślin z nimi spokrewnionych.
W przyszłości do banku trafią też nasiona, tkanki i DNA gatunków rzadkich i ustępujących roślin Śląska Opolskiego.
Banki nasion mogą służyć do odtwarzania wymarłych populacji roślin, np. w miejscu, w którym występowały i z jakiś przyczyn wyginęły. Możemy w ten sposób próbować odtworzyć populacje roślin ginących, ale też jest to możliwość np. do odtworzenia dawniejszych odmian roślin uprawnych – wyjaśnia prof. Nowak. – Stanowią formę zabezpieczenia przed tzw. erozją genetyczną, czyli nieodwracalną utartą różnorodności genetycznej, która może występować przy uprawach i selekcjach materiału do siewu przez tysiące lat.
Na świecie istnieje wiele banków genów, w tym banków nasion. Najbardziej znanym jest Svalbard Global Seed Vault, na norweskim archipelagu Svalbard, zlokalizowany w tunelu wydrążonym w wiecznej zmarzlinie – z ponad milionem próbek.
Wieczna zmarzlina i brak aktywności tektonicznej sprawiły, że jest to poniekąd najbezpieczniejsze możliwe miejsce na taką inwestycję. Jednocześnie jest to bank centralny, globalny, a więc zapewnia długoterminowe przechowywanie duplikatów nasion konserwowanych w bankach genów na całym świecie, zabezpieczając tym samym światowe zasoby żywności – mówi dr Jaźwa.
Jako przykład potwierdzający sens istnienia takich jednostek wymienia wojnę domową w Syrii. Podczas konfliktu przepadł lokalny bank genów, a wysłane ze Svalbardu duplikaty nasion zostały przeznaczone na zasiew w Libanie i Maroku. Duplikaty nasion z Opolszczyzny też będą trafiały do Svalbard Global Seed Vault.
źródło: UO