Przestrzeń wymaga szczególnej troski i uwagi. Niestety, w polskim systemie występują poważne bariery. Pora to zmienić – uważa Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk, proponując pogłębioną analizę tego zagadnienia.
Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN od dłuższego czasu z niepokojem śledzi kierunki gospodarowania przestrzenią w Polsce na poziomie krajowym. Jego członkowie są świadomi występujących wyzwań (m.in. zmiany klimatu, sytuacja geopolityczna, demograficzne), dlatego postanowili zaproponować środki zaradcze. Zawarli je w autorskim raporcie „Przestrzenne Zagospodarowanie Kraju – perspektywa długookresowa”. Na jego podstawie przyjęto „Stanowisko Prezydium PAN w sprawie polityki przestrzennej państwa i planowania przestrzennego na poziomie kraju”.
Dlaczego powstał ten dokument?
Problemy z adekwatnym do potrzeb ujęciem zasad i wyzwań związanych z planowaniem przestrzennym w Polsce występowały na różnych płaszczyznach od dłuższego czasu. Podkreślić należy jednak szczególnie zmianę z listopada 2020 r. Wtedy wraz z nowelizacją Ustawy o Zasadach Prowadzenia Polityki Rozwoju uchylono dotychczasowy dokument rangi krajowej, czyli Koncepcję Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. W konsekwencji Polska pozostała bez faktycznego wyznaczenia kierunków zagospodarowania przestrzennego na kolejne dekady. W ocenie ekspertów to stan bardzo niekorzystny – może doprowadzić do stosowania krótkookresowych, przyczynkowych działań, wyznaczanych przez interesy doraźne i partyjne. Bez dokumentu krajowego polska przestrzeń nie jest chroniona przed (nie zawsze merytorycznie dopracowanymi) projektami inwestycyjnymi.
Tymczasem analogiczne dokumenty posiada większość krajów Unii Europejskiej, w tym inne państwa z Europy Środkowo-Wschodniej. Zgodnie ze stanowiskiem PAN, Polska powinna wypełnić istniejącą lukę i przyjąć odpowiednie dokumenty na szczeblu krajowym. Jest to równie istotne, jak ciągle aktualna potrzeba znaczącej poprawy polityk przestrzennych na szczeblu lokalnym.
Zawartość dokumentu
W początkowej części dokumentu znalazł się opis zmian struktury przestrzennej kraju. Szczegółowo omówiono oraz oceniono tam zagadnienia dotyczące kilku sfer: przyrodniczej, osadniczej, gospodarczej, infrastruktury transportowej, teleinformatycznej i energetycznej, sfery kulturowej oraz morskiej. Kolejne rozdziały skupiają się na instytucjach, które są zaangażowane w gospodarkę przestrzenną, oraz podstawowych wartościach, na których powinna opierać się polityka przestrzennego zagospodarowania kraju. Sytuację planowania przestrzennego w Polsce rozpatruje się także w ujęciu międzynarodowym, ze szczególnym uwzględnieniem integracji europejskiej z jej priorytetami Europy „zielonej” oraz „sprawiedliwej”.
Gospodarowanie przestrzenią w perspektywie 2050 r. musi sprostać wielu wyzwaniom. Autorzy dokumentu wskazują na następujące:
Wizja i cele
W oddzielnym rozdziale dokumentu umieszczono opis Polski z przyszłości, w której „Zagospodarowanie przestrzenne kraju sprzyja gospodarowaniu w sposób zrównoważony z wymogami środowiska przyrodniczego i łagodzi ekstremalne skutki zmian klimatycznych. (…) Wykorzystujemy centralne położenie w Europie dla rozwoju innowacyjnej gospodarki. (…) System rozwoju gospodarczego, społecznego i przyrodniczego bazuje na 16 silnych metropolitalnych obszarach funkcjonalnych zapewniających wysoką rezylientność (odporność) na zagrożenia klimatyczne, makroekonomiczne i militarne, samowystarczalnych energetycznie”.
W dalszej części wizji czytamy także o integracji mniejszych miast, zmniejszeniu dysproporcji terytorialnych, rozwiązaniu problemów demograficznych, przeciwdziałaniu wykluczeniu terytorialnemu. Polska będzie oferowała atrakcyjne do zamieszkania i dobrze skomunikowane miasta. Energetyka będzie oparta na elektrowniach jądrowych oraz źródłach odnawialnych. Gospodarka wodna zostanie uporządkowana, lesistość się zwiększy, a obszary poprzemysłowe zostaną zregenerowane. Odpowiednio zagospodarowany zostanie Bałtyk.
Propozycja celów polityki przestrzennej
Podstawą dla przyszłej organizacji przestrzennej kraju jest sformułowanie obecnie jasnych celów zarówno formalnych (związanych z porządkiem prawnym i działaniem instytucji), jak też realnych dotyczących zagospodarowania przestrzennego. W dokumencie zaproponowano ich łącznie piętnaście:
Pięć celów formalnych, które warunkują politykę zagospodarowania przestrzennego, to:
Z kolei cele realne (które bezpośrednio kształtują organizację przestrzenną kraju) mają za zadanie zapewnić warunki do życia oraz budować odporność na zagrożenia (cele 1–4), stanowić podstawę dla rozwoju kraju w oparciu o różne typy obszarów funkcjonalnych oraz przeciwdziałać marginalizacji (cele 5–8), a także gwarantować sprawną współpracę z otoczeniem zewnętrznym, w tymi współpracę transgraniczną.
Dziesięć celów realnych to:
Co dalej?
Autorzy analizy nie mają wątpliwości – sformułowane cele trzeba w dalszej perspektywie odpowiednio ustrukturyzować. Muszą powstać konkretne programy i projekty na bazie bardziej szczegółowych analiz.
Dokument „Przestrzenne Zagospodarowanie Kraju – perspektywa długookresowa” został przedstawiony m.in. Premierowi RP z nadzieją na skorzystanie przez rządzących z eksperckiego podejścia w strategicznym myśleniu o przestrzeni Polski. W opinii autorów, jest szczególnie ważne, aby Polska możliwie jak najszybciej dysponowała znowu dokumentem strategicznym porządkującym zagospodarowanie przestrzenne na poziomie krajowym.
źródło: PAN