Ośmioro naukowców pracujących w polskich ośrodkach naukowych zdobyło prestiżowe granty Europejskiej Rady ds. Badań. Kolejnych siedmioro Polaków zrealizuje swoje badania w zagranicznych instytucjach. To rekordowa dla naszych badaczy edycja ERC Starting Grants.
Od 2007 roku, czyli od momentu powstania European Research Council, do 16 polskich jednostek trafiło już w sumie 45 grantów wszystkich kategorii, w tym 27 Starting Grants, 9 Consolidator Grants, 5 Advanced Grants, 3 Proof of Concept Grants i 1 Synergy Grant. Do grona laureatów tych prestiżowych grantów dołączyło właśnie kolejnych osiem osób.
Dr hab. Michał Tomza, fizyk i chemik z Instytutu Fizyki Teoretycznej Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, laureat Nagrody Narodowego Centrum Nauki 2020, zrealizuje projekt „Ultracold polyatomic molecules for controlled chemistry and precision physics”.
Celem badań jest zrozumienie i wykorzystanie rosnącej złożoności ultrazimnych cząsteczek wieloatomowych do badania podstaw chemii i fizyki. Zaproponujemy nowe cząsteczki oraz metody ich produkcji i kontroli, a także nowe zastosowania w kontrolowanej chemii i precyzyjnej spektroskopii. Realizacja projektu otworzy zimną chemię na nowe kwantowe efekty oraz przyniesie bezprecedensową złożoność do ultrazimnej fizyki, dając w ten sposób nowy wgląd w fizyczne podstawy chemii i podstawowe prawa natury – tłumaczy badacz.
Dr Dorota Skowron z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego otrzymała finansowanie na projekt, którego celem jest stworzenie nowej metody wykrywania pozasłonecznych układów planetarnych. Mogłaby ona zrewolucjonizować dziedzinę wykrywania egzoplanet.
Metody, którymi dysponujemy, mają ograniczony zasięg, przez co większość odkrytych do tej pory planet pozasłonecznych znajduje się w naszym sąsiedztwie. Jeśli chcemy w pełni zrozumieć, jak powstają planety, musimy odkrywać je w rożnych środowiskach, czyli również w odległych częściach naszej Galaktyki, a najlepiej też w innych galaktykach. Metoda, którą zamierzam opracować, pozwoli nam właśnie odkrywać odległe układy planetarne – wyjaśnia.
Trzeci laureat z UW, dr Paweł Nowakowski z Wydziału Historii, zajmuje się historią starożytną i epigrafiką epoki późnego antyku. Finansowany przez ERC projekt nosi tytuł „Masters of the stone: The stonecutters’ workshops and the rise of the late antique epigraphical cultures (third-fifth century AD)”. Jego celem jest wyjaśnienie transformacji tradycji epigraficznych wczesnego cesarstwa rzymskiego, która rozpoczęła się w połowie III wieku, a zakończyła powstaniem tzw. kultur epigraficznych późnego antyku.
Dr hab. Kinga Kamieniarz-Gdula z Wydziału Biologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu zrealizuje badania „Alternative gene ends: the crosstalk of RNA cleavage and transcription termination”. To pierwszy w historii grant ERC w poznańskiej uczelni!
Większość ludzkich genów ma kilka alternatywnych końców. Zazwyczaj alternatywny koniec moduluje funkcję genu, ale w niektórych wypadkach może skrajnie ją zmienić. Na przykład gen zapobiegający powstawaniu raka, może zacząć stymulować jego wzrost. Mój projekt ma na celu zrozumienie, co determinuje, który koniec genu jest wykorzystany w danych warunkach – mówi badaczka, która przed rokiem otrzymała EMBO Installation Grant.
Dr Karolina Ćwiek-Rogalska przeprowadzi z kolei badania w ramach grantu „Recycling the German Ghosts. Resettlement Cultures in Poland, Czechia and Slovakia after 1945”. Będą poświęcone przesiedleniom w Polsce, Czechach i na Słowacji po 1945 r.
Rzeczy działają jak duchy poprzedniej kultury i zmuszają osadników do interakcji z „widmową” obecnością wysiedlonych – uważa kulturolożka i bohemistka z Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk.
Grant ERC otrzyma także dwóch badaczy z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dr Krzysztof Szade z Zakładu Biotechnologii Medycznej, w ramach projektu „What does your blood remember? The memory of hematopoietic stem cells” zbada, jak krwiotwórcze komórki macierzyste adaptują się do sytuacji stresowych. Zaplanowane doświadczenia mają wyjaśnić, czy krwiotwórcze komórki macierzyste posiadają pamięć epigenetyczną, dzięki której szybciej i efektywniej produkują potrzebne komórki krwi przy powtarzających się czynnikach stresowych.
Projekt zakłada wyjaśnienie mechanizmu pamięci krwiotwórczych komórek macierzystych na poziomie pojedynczej komórki w oparciu o nowe modele myszy transgenicznych, a także badania na ludzkich krwiotwórczych komórkach macierzystych. Badania mogą się przyczynić do lepszego zrozumienia, w jaki sposób produkowana jest nasza krew i opracowania nowych strategii terapeutycznych – wyjawia.
Z kolei projekt LUMIFIELD dr. hab. Szymona Chorążego z Zakładu Chemii Nieorganicznej będzie dotyczył poszukiwania nowej generacji wielofunkcyjnych materiałów molekularnych, których właściwości optyczne, w tym fotoluminescencja oraz kołowo spolaryzowana luminescencja, będą przełączane za pomocą szeregu bodźców fizycznych – pola magnetycznego, pola elektrycznego oraz promieniowania elektromagnetycznego (światła).
Celem jest otrzymanie zaawansowanych przełączników wykorzystujących odpowiedź luminescencyjną i szereg bodźców zewnętrznych, dzięki czemu mogą one stać się podstawą pamięci optycznych o niezwykle wysokiej gęstości zapisu informacji. Spodziewana przełączalność efektów optycznych będzie indukowana poprzez wprowadzenie kilku właściwości optycznych, magnetycznych i elektrycznych w obrębie pojedynczego homogenicznego materiału zbudowanego z precyzyjnie dobranych komponentów molekularnych. Będę projektował i otrzymywał chiralne luminofory oparte na kompleksach metali przejściowych, a następnie odpowiednio je funkcjonalizował poprzez dobór dodatkowych bloków budulcowych, takich jak jony lantanowców czy polarne kationy organiczne – zapowiada laureat.
Beneficjentem pierwszego tegorocznego rozdania grantów ERC został również dr Piotr Dworczak, adiunkt w Katedrze Ekonomii Northwestern University. Jego badania, prowadzone w ramach projektu „Inequality-aware Market Design”, będą afiliowane w Fundacji Adeptów i Miłośników Ekonomii.
Tradycyjna intuicja ekonomiczna sugeruje, że kontrola cen (np. ustalanie maksymalnych czynszów) oraz publiczna alokacja zasobów (np. darmowa służba zdrowia) wprowadzają nieefektywność na rynki, gdyż zaburzają mechanizm cenowy. Celem mojego projektu jest ocena, czy te klasyczne wnioski mają zastosowanie do rynków charakteryzujących się dużymi nierówności społecznymi i ekonomicznymi. Korzystając z matematycznej teorii projektowania mechanizmów (mechanism design), będę badał, jakie reguły gry rynkowej prowadzą do najlepszego kompromisu między efektywnością wymiany a dobrobytem najbardziej marginalizowanych grup społecznych – tłumaczy.
W 2021 roku polskie jednostki złożyły o 60% więcej aplikacji niż rok wcześniej (2021 – 80 aplikacji, 2020 – 50), przy czym do drugiego etapu konkursu zakwalifikowało się 17 osób. Jest to ponad dwukrotnie więcej niż w 2020 roku. Liczba laureatów również wzrosła – z 3 do 8.
Kolejnych siedmioro Polaków zrealizuje swoje granty w zagranicznych instytucjach:
Celem jej grupy badawczej jest wyjaśnienie zagadki powszechnego powstawania planet. Używane obecnie modele powstały w czasach, kiedy Układ Słoneczny był jedynym znanym układem planetarnym, nic więc dziwnego, że nie wszystkie ich założenia przetrwały próbę czasu. Dlatego dr Drążkowska, która w ub.r. otrzymała Nagrodę Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, w ramach projektu „Formation of planetary building blocks throughout time and space” będzie rozwijać nowe modele numeryczne dotyczące ewolucji pyłu w dyskach wokółgwiazdowych.
Celem projektu „STORMtheWALL” jest poznanie mechanizmów molekularnych leżących u podstaw ekspansji ścian komórek. Komórki roślinne otoczone są gęstymi sieciami polisacharydowymi, ścianami komórkowymi, które są ważnym źródłem naszego pożywienia, odnawialnych materiałów i energii. W rosnących komórkach ściany stają przed wyzwaniem rozszerzania się bez poddawania się ekstremalnym siłom wywieranym na nie przez wysokie ciśnienie hydrostatyczne wewnątrz komórek. Jak zmienia się struktura i chemia ścian komórkowych, które napędzają wzrost i jak te zmiany są skoordynowane? Badaczka za pomocą opracowanych przez siebie nowych technik obrazowania w super rozdzielczości będzie śledzić zmiany ściany komórkowej w nanoskali podczas wzrostu. Fotostymulacja multipleksowana z bioczujnikami wewnątrzkomórkowymi wykorzystana zostanie również do kontrolowania i monitorowania szybkiej sekwencji zdarzeń biochemicznych, które stanowią motor wzrostu.
Jej projekt „Who are the humans behind Human Rights? A Sociology of Human Rights in Eastern Europe and Russia” dotyczy praw człowieka w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Rozpoczęła go statystyczna zagadka: obywatele pięciu krajów naszego regionu (Rosja, Ukraina, Rumunia, Polska i Węgry) składają ponad połowę wszystkich skarg wpływających do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Co tłumaczy ten fenomen? Skąd ta mobilizacja praw człowieka? W projekcie chce przyjrzeć się temu zjawisku systemowo z perspektywy socjologii prawa, w jaki sposób wnioski do Strasburga przekładają się na zmiany w kulturze prawnej i rozumieniu prawa wśród obywateli Europy Środkowo-Wschodniej. Celem badań jest teoretyczna refleksja nad społeczną legitymizacją ETPC.
Projekt „Unlocking the properties of pre-Green Revolution rice with focus on nitrogen economy” dotyczy roślin uprawnych, które zmieniają się pod wpływem środowiska i potrzeb ludzkich. Zmiany te w ostatnich latach były wyjątkowo intensywne, a to za sprawą rosnącej produkcji żywności. Niestety, odbywa się to często kosztem środowiska i jakości odżywczej. Dr Gutaker będzie badać populacje ryżu sprzed 100 lat, ich różnorodność genomową, niezależność od nawozów chemicznych, współdziałanie z mikroorganizmami oraz ich jakość odżywczą i użyteczność tego wszystkiego w przyszłych uprawach. Projekt opiera się na historycznych kolekcjach roślin i wiedzy, jaką w sobie kryją.
W projekcie „PHAGECONTROL – The evolution of host manipulation by bacteriophage” będzie szukać odpowiedzi na pytanie, kiedy i jak fagi modyfikują cechy bakterii, jakie mechanizmy molekularne są odpowiedzialne za te zmiany oraz jakie mechanizmy ewolucji przyczyniły się do modyfikacji bakterii poprzez fagi. Bakterie muszą nieustannie walczyć z wirusami – wirusy bakteryjne, tzw. bakteriofagi, to najliczniejsze formy biologiczne na świecie. Kiedy fag atakuje bakterię, wstrzykuje do niej swój materiał genetyczny, przejmując kontrolę nad swoim gospodarzem, aby wytworzyć setki cząsteczek fagowych – te uwalniają się, zabijając bakterię i cykl się powtarza. Istnieją jednak również fagi zdolne do długotrwałych związków z bakteriami – po wstrzyknięciu DNA faga integruje się z DNA komórki bakteryjnej. Fag pozostaje w stanie „uśpienia”, jest tzw. profagiem, a jego DNA powiela się razem z DNA gospodarza. Większość bakterii (prawie 70%) nosi w sobie DNA jednego lub kilku profagów. Do tej pory niewiele wiadomo o wpływie tych profagów na bakterie, ale pewne jest, że mogą znacząco zmienić komórki bakteryjne.
Jej projekt pt. „Uncovering the mechanisms of action of an antiviral bacterium” dotyczy bakterii, która chroni owady przed wirusami. Ponieważ wiele owadów, zwłaszcza komary, zaraża ludzi wirusami (np. wirusem Zika czy wirusem żółtej febry), owady odporne na te wirusy, nie mogą ludzi zarazić. Ta przeciwwirusowa bakteria to Wolbachia i jest już jedną ze stosowanych w tropikach metod zapobiegania chorobom zakaźnym. Jednak mimo potencjalnego szerokiego jej zastosowania w praktyce, mechanizm, jakiego używa w zapobieganiu wirusom pozostaje wciąż nieznany. Badania mają na celu odkrycie tego mechanizmu i szczegółowe zbadanie go na poziomie molekularnym.
Projekt „CIRCLE” dotyczy badań nad terapeutycznym zastosowaniem kolistych cząsteczek RNA. Ta nowa klasa RNA może otworzyć nowe możliwości terapeutyczne i zminimalizować ograniczenia obecnych leków opartych na cząsteczkach kwasów rybonukleinowych. W ramach projektu badany będzie potencjał terapeutyczny kolistych RNA, a także zostaną opracowane nowe metody ich dostarczania do komórek. W efekcie mogą powstać nowe terapie oparte na cząsteczkach RNA w chorobach, na które nie ma obecnie skutecznych leków, takich jak np. sepsa.
W tegorocznym rozdaniu ERC Starting Grants jest jeszcze jeden polski akcent. Dr Julia Sliwa z Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS), absolwentka Institut des Sciences Cognitives Marc Jeannerod w Lyonie, urodziła się w Krakowie, ale już w wieku 2 lat wyjechała do Francji, gdzie pozostaje do dziś. Jej projekt „NEURO-SOCIETY” dotyczy sposobu, w jaki obwody neuronalne przekształcają postrzeganie społeczne w odpowiedni zestaw pojęć, które są spontanicznie wykorzystywane do reprezentowania sieci społecznej.
Naczelne, zarówno ludzie, jak i małpy, spędzają większość czasu obserwując innych. W ich mózgach odkryto kilka obwodów neuronalnych odpowiedzialnych za percepcję społeczną. Eksploracyjne podejście na poziomie całego mózgu, z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI), pozwoli nam na mapowanie obszarów zaangażowanych w przetwarzanie pojęć społecznych. Następnie, precyzyjne podejście na poziomie neuronalnym, z wykorzystaniem neurofizjologii, umożliwi zrozumienie mechanizmów neuronalnych, dzięki którym dokonuje się transformacja percepcji społecznych w koncepcje społeczne. Wreszcie, badając rzeczywistą wiedzę społeczną, będziemy mogli śledzić kodowanie topologii sieci społecznych przez sieci neuronowe. Zrozumienie, w jaki sposób obwody neuronalne i poszczególne neurony w obrębie tych obwodów kodują sieci społeczne, dostarczy fundamentalnego mechanistycznego wglądu w instrumentarium do łatwego manewrowania społeczeństwami naczelnych – tłumaczy badaczka z polskimi korzeniami.
Granty ERC StG mogą otrzymać naukowcy od 2 do 7 lat po doktoracie, na projekt trwający do 5 lat. Maksymalna wartość dofinansowania wynosi 1,5 mln euro. W tej edycji konkursu wpłynęło ponad 4 tys. wniosków. Sfinansowanych zostanie 397 projektów z 22 krajów Unii Europejskiej i krajów stowarzyszonych. Najwięcej projektów afiliowanych będzie w instytucjach niemieckich (72), francuskich (53), brytyjskich (46) i holenderskich (44). Jak podkreślono w komunikacje prasowym ERC, wśród laureatów tej edycji 43 procent stanowią badaczki i jest to najlepszy wynik w historii tego konkursu.
Anna Korzekwa-Józefowicz, Mariusz Karwowski,
źródło: ERC, UW, UJ, UAM, Doskonałość Naukowa PAN, inf. własne