Prof. Bożena Czerny z Centrum Fizyki Teoretycznej Polskiej Akademii Nauk otrzymała Nagrodę im. Lodewijka Woltjera przyznawaną astronomom za wyróżniające się badania kosmosu. Jest pierwszą Polką nagrodzoną przez Europejskie Towarzystwo Astronomiczne.
European Astronomical Society, zrzeszające astronomów z całej Europy, doceniło prof. Bożenę Czerny za jej wkład w zrozumienie fizyki dysków akrecyjnych i obszarów powstawania szerokich linii emisyjnych (ang. broad line regions, BLR) w aktywnych jądrach galaktyk. Uznanie zyskały też jej badania nad ograniczeniami własności modelu kosmologicznego i ciemną energią.
Dzięki pracom uczonej z Centrum Fizyki Teoretycznej PAN możemy zrozumieć naturę kwazarów, czyli bardzo jasnych centrów niektórych galaktyk, a także zinterpretować informacje ukryte w ich świetle. To zaś sprawia, że precyzyjnie da się ocenić odległość tych ciał niebieskich od Ziemi. Nowa „linijka” pozwala sprawdzić, jak rozszerza się Wszechświat i więcej dowiedzieć się o własnościach ciemnej energii.
Kwazary rzucają światło na ciemną energię
W swoich badaniach prof. Czerny zajmuje się m.in. kwazarami. Są one tak jasne, że uznaje się je za najjaśniejsze trwałe (świecące w sposób niemal stały) źródła promieniowania we Wszechświecie. Ich świecenie związane jest z wpadaniem materii do znajdującej się w centrum supermasywnej czarnej dziury. Jasność tej opadającej materii może nawet tysiąckrotnie przekraczać jasność galaktyki macierzystej. Pozwala to na obserwację kwazarów znajdujących się w ogromnej odległości od Ziemi. Prof. Czerny sprawdzała, w jaki sposób można wykorzystać wiedzę o właściwościach kwazarów, aby jak najdokładniej mierzyć ogromne kosmiczne odległości. A przez to lepiej zrozumieć naturę ciemnej energii, która – jak się podejrzewa – ma wpływ na coraz szybsze rozszerzanie się Wszechświata.
W swojej pracy bada też m.in. właściwości linii emisyjnych w widmie światła pochodzącego z kwazarów, zwłaszcza charakterystyczne dla nich szerokie linie emisyjne (BLR), umożliwiające porównywanie kwazarów o różnych właściwościach. Laureatka zajmuje się również modelowaniem procesów fizycznych zachodzących w pobliżu czarnych dziur w centrach aktywnych galaktyk oraz układów podwójnych gwiazd. Modele porównuje z danymi obserwacyjnymi, aby móc wychwycić ich ewentualne niedoskonałości.
Cieszę się, że jako Polka mogę mieć tak duży wkład w rozwój fizyki i astronomii. Każda publikacja, nowe odkrycie i zdobywane nagrody motywują do dalszego działania. Wierzę w to, że swoją aktywnością otwieram furtkę do lepszego zrozumienia Wszechświata – przyznaje prof. Bożena Czerny.
Zrozumieć Wszechświat i naturę ciemnej energii
Uczona z CFT PAN w swoich wcześniejszych badaniach podejmowała tematykę przepływu materii z wewnętrznych części dysku akrecyjnego w stronę horyzontu zdarzeń czarnych dziur. W ten sposób wniosła swój wkład w sformułowanie teorii dotyczącej jasnych dysków („slim disk theory”). Dysk akrecyjny to pierścień materii wokół gwiazdy lub czarnej dziury, powstały z gazu i ewentualnie pyłu, które powoli opadają w stronę centrum.
Jest też pionierką badań zmienności promieniowania rentgenowskiego jąder galaktyk i podziału dysków akrecyjnych. Współpracowała z naukowcami z uniwersytetów w Leicester, Cambridge i Uniwersytetu Harvarda w pracy nad emisją aktywnych jąder galaktyk z dysków akrecyjnych. Zajmowała się też badaniem niestabilności w dyskach akrecyjnych. W 2011 roku sformułowała nowy model dotyczący obszarów powstawania szerokich linii emisyjnych w aktywnych jądrach galaktyk – tzw. model FRADO (Failed Radiatively Accelerated Dusty Outflow).
To kolejne osiągnięcie pracowników instytutu. Od lat punktem odniesienia są dla nas międzynarodowe standardy. Odzwierciedleniem tego jest skład osobowy naszego zespołu. Z 41 pracowników naukowych aż 18 pochodzi z zagranicy, z pięciu kontynentów – wylicza Krzysztof Pawłowski, dyrektor ds. naukowych w Centrum Fizyki Teoretycznej PAN.
O karierze naukowej prof. Bożeny Czerny
Aktualnie prof. Czerny kieruje grantem z programu MAESTRO (Narodowe Centrum Nauki) i jest jednym z liderów ERC Synergy Grant koordynowanego przez Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN. W ramach tego grantu analizuje różne metody pomiarów kosmicznych odległości, aby poznać skalę odległości we Wszechświecie z niespotykaną dotąd dokładnością.
Ukończyła fizykę teoretyczną na Uniwersytecie Warszawskim (1974 r.). W 1978 r. rozpoczęła pracę w Centrum Astronomicznym im. M. Kopernika PAN w Warszawie i kontynuowała ją do 2017 r. W 2015 r. związała się z Centrum Fizyki Teoretycznej PAN. Uczestniczyła w pracach m.in. Międzynarodowej Unii Fizyki Czystej i Stosowanej (International Union of Pure and Applied Physics, IUPAP). Zasiadała też w Radzie Narodowego Centrum Nauki. W latach 2011–2013 pełniła funkcję prezydent Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Od 2012 do 2020 r. była redaktor naukową American Astronomical Society Journals. Trzy lata temu Czeska Akademia Nauk odznaczyła ją honorowym medalem Ernsta Macha za dorobek naukowy.
Nagroda im. Lodewijka Woltjera
Nagroda Lodewijk Woltjer Lecture jest jedną z pięciu przyznawanych przez Europejskie Towarzystwo Astronomiczne. W 2018 roku prof. Andrzej Udalski, astrofizyk z Uniwersytetu Warszawskiego, otrzymał nagrodę im. Tycho Brahe za jeden z najbardziej udanych i najdłużej działających przeglądów fotometrycznej zmienności nieba, których dokonał dzięki wypracowanym przyrządom badawczym. Tym samym prof. Bożena Czerny i prof. Andrzej Udalski są jedynymi Polakami wyróżnionymi dotąd przez Europejskie Towarzystwo Astronomiczne.
MK