W ubiegłym roku, w wyniku rozporządzenia ministra edukacji i nauki, na listę dziedzin i dyscyplin nauki przywrócono etnologię i antropologię kulturową. Decyzję tę uzasadnia dla FA prof. Zbigniew Libera, etnolog i antropolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Etnografia i etnologia, antropologia kulturowa i antropologia społeczna są różnymi nazwami zajęć jednego rodzaju, tak starymi jak historia jako nauka, jak wyłaniające się z niej nauki szczegółowe. Tożsame lub wymienne stosowanie różnych nazw na oznaczenie jednej dyscypliny ma wyjaśnienie w historii nauk w Europie i poza nią. Etnografię odnoszono do badań tzw. kultury ludowej, etnologię do kultur pozaeuropejskich. Etnografią nazywano sposoby pozyskiwania nowych materiałów źródłowych, opisy konkretnych kultur, etnologią – badania porównawcze danych etnografii, antropologią – tworzenie teorii kultury na podstawie etnologii skonfrontowanej z metodami i wiedzą innych nauk: humanistycznych, społecznych i przyrodniczych (w zależności od rozpatrywanych problemów). O antropologii powtarza się, że jest „filozofią empiryczną”, dlatego że w niej, jak w mało której dyscyplinie wiedzy, kładzie się nacisk na znaczenie teorii i metody, że należy ona do najbardziej rozległych i ugruntowanych nauk empirycznych o człowieku jako podmiocie i przedmiocie kultury (rozumianej najszerzej jako przeciwieństwo natury), społeczeństwa i historii. To nauka, która rozpoczęła swe istnienie od badań społeczeństw i kultur pozaeuropejskich oraz kultur ludowych (niższych warstw społecznych w Europie i poza nią), przeszła następnie do badań współczesnych zjawisk społeczno-kulturowych w ich wymiarach uniwersalnych i lokalnych, wreszcie jej problemem stała się „etnografia etnografii”, tzn. sposoby i środki wytwarzania wiedzy oraz jej przedstawiania w etnografii – antropologii. Problemy i tematy etnologii i antropologii kulturowej są pod wieloma względami pokrewne czy wręcz tożsame z wiedzą kulturoznawstwa, socjologii, historii czy folklorystyki, ale też są w głównych rysach odrębne, o czym decydują historie i tradycje dyscyplinarne, specyficzne teorie i metody, zależności antropologii od etnografii, tj. badań terenowych itd. Etnologia i antropologia, jak każda dyscyplina, są zależne od pozostałych nauk. Różne nauki, jak np. literaturoznawstwo i historia, ulegały niekiedy antropologizacji. Prace antropologów należały do mód intelektualnych w świecie akademickim i pozaakademickim. Dobitnymi przykładami jest wpływ Życia seksualnego dzikich Bronisława Malinowskiego czy Smutku tropików Claude’a Levi-Straussa na kulturę i naukę.
Poważną częścią historii etnologii i antropologii jest fascynacja i niechęć do nich. Są to też skutki tego, że ich zajęcia zostały wyznaczone interesami politycznymi, ideami demokratycznymi i liberalnymi, dążeniami niepodległościowymi i wolnościowymi, jak w Polsce w XIX w. Cele tych nauk zbyt często i silnie zrastały się z interesami państwa, utożsamiały się z historią nacjonalizmu, kolonializmu, wykorzystywały wojny jako okazję do badań naukowych. Oskarżano je o szerzenie ateizmu, propagowanie wiedzy antynarodowej i obcej. W stalinowskiej Polsce zlikwidowano etnografię i etnologię jako nauki burżuazyjne, zastępując je „historią kultury materialnej”. W ostatnich latach etnologię i antropologię obwiniano o lewactwo, LGBT, gender i inne szkodliwości społeczne, po czym zlikwidowała tę dyscyplinę reforma szkolnictwa wyższego w 2018 roku. Powtarzające się niechęci do niej są spowodowane przede wszystkim tym, że (wg L. Kołakowskiego) to jedyna nauka zrodzona w Europie, która jest zdolna do krytyki i kwestionowania naszych podstawowych nawet idei i wartości. Stałym i charakterystycznym wysiłkiem etnologów i antropologów jest burzenie oczywistości, naturalności, trwałości i wyjątkowości naszego świata kulturowego. Już to może wywoływać niechęć i strach. Badania etnologów i antropologów niszczą nasz święty spokój, wytykają nasze przesądy i zabobony, angażują się często w sprawy sporne i drażliwe, ale też dają użyteczne rozpoznania rozmaitych zjawisk (np. problemów etniczności i tożsamości, migracji, transformacji społeczno-kulturowych). W tym tkwią wystarczające racje istnienia tej dyscypliny. Pytania o jej potrzebę są takie, jak wątpienie w powody i korzyści istnienia socjologii czy historii.
Etnologia i antropologia były i są podstawowymi naukami społeczno-humanistycznymi w Polsce i na świecie. Formowanie tych zainteresowań i nauk rozpoczyna się w Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, od przełomu XVIII i XIX w. Uniwersytecka etnografia w Polsce zaczęła się z wykładami Wincentego Pola na Uniwersytecie Jagiellońskim w roku akademickim 1850/51 r. W 1910 r. powstała pierwsza Katedra Etnologii we Lwowie. Etnologia jako samodzielna jednostka naukowa istniała na pięciu uniwersytetach w Polsce do 1939. Jako wyodrębniona nauka powstawała w Polsce często wcześniej niż w innych krajach. W znacznym stopniu dzięki znajomości osiągnięć naszej etnografii z przełomu XIX i XX w. Bronisław Malinowski stał się twórcą nowoczesnej antropologii. Etnologia polska od końca XIX w. do 1939 r. miała liczne i wielostronne związki ze swoimi odpowiednikami za granicą. Te relacje uległy poważnemu ograniczeniu po 1945 r. Od lat 80-90 XX w. polska etnologia i antropologia odbudowała i rozwinęła w dużym stopniu związki z antropologią światową, stała się jej integralną i rozpoznawalną częścią. To zagraniczne instytucje i międzynarodowe organizacje (np. American Anthropological Assocition) protestowały w 2018 r. przeciwko usunięciu tej dyscypliny z listy ministerialnej nauk. Nasza dyscyplina istnieje obecnie na ośmiu uniwersytetach (jeszcze ok. 10 lat temu etnologia należała do najpopularniejszych kierunków studiów). Etnologią i antropologią zajmuje się obecnie ponad 200 badaczy zatrudnionych w szkołach wyższych, jednostkach PAN i w muzeach (to jest kilkakrotny wzrost w stosunku do lat 80. i 90. XX wieku). Rozporządzenie MEiN z 11 października 2022 r. uzupełniające wykaz dyscyplin o etnologię i antropologię kulturową przywraca nas do świata, w którym ta dyscyplina istnieje na wszystkich liczących się i mniej znacznych uniwersytetach: w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Chinach, Etiopii, w Brazylii itd. Na Uniwersytecie Jagiellońskim przystępujemy natychmiast do organizacji rady dyscypliny etnologii i antropologii kulturowej.
Zbigniew Libera