O pozycji nauki polskiej w skali międzynarodowej w poszczególnych dyscyplinach naukowych i artystycznych pisze na łamach „Forum Akademickiego” prof. Zbigniew Kąkol z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, członek Komisji Ewaluacji Nauki.
W przeprowadzanej aktualnie ewaluacji jakości działalności naukowej Komisja Ewaluacji Nauki stanęła przed zadaniem określenia pozycji nauki polskiej w skali międzynarodowej w poszczególnych dyscyplinach naukowych i artystycznych. Ta potrzeba wynika bezpośrednio z rozporządzenia ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie ewaluacji jakości działalności naukowej. Znajdujemy w nim dwa odniesienia do pozycji nauki polskiej. Pierwsze i kluczowe dla wyników ewaluacji dotyczy wyznaczania wartości referencyjnych dla kategorii naukowych A, B+ i B. To porównanie z tymi wartościami referencyjnymi, w zakresie poszczególnych podstawowych kryteriów, decyduje o uzyskanej kategorii. W rozporządzeniu w tym punkcie czytamy m.in.:
Komisja przygotowuje propozycje zestawów wartości referencyjnych biorąc pod uwagę: pozycję nauki polskiej w skali międzynarodowej w poszczególnych dyscyplinach naukowych i artystycznych, przy czym w dyscyplinach naukowych pozycję tę określa się na podstawie informacji pochodzących z międzynarodowych baz danych bibliometrycznych.
Oznacza to, że dyscypliny naukowe, które mają wysoką pozycję międzynarodową, będą premiowane w postaci niższych wartości jednostek referencyjnych, co skutkuje większą liczbą podmiotów w wyższych kategoriach.
Drugie odniesienie dotyczy wyłaniania podmiotów, których działalność naukowa zostanie zaliczona do kategorii naukowej A+. Przy ustalaniu progu kwalifikującego brana jest pod uwagę w szczególności pozycja nauki polskiej w danej dyscyplinie, określona na podstawie wskaźników bibliometrycznych w międzynarodowych bazach o największym zasięgu. Dyscypliny naukowe, które mają wysoką pozycję międzynarodową, będą premiowane w postaci niższego progu kwalifikującego do grona kandydatów do A+, co potencjalnie skutkuje większą liczbą kandydatów do tej grupy dyscyplin.
KEN stanęła więc przed zadaniem wyboru bazy danych oraz określenia parametrów/wskaźników, które zostaną uwzględnione przy wyznaczaniu pozycji międzynarodowej dla poszczególnych dyscyplin. Za najważniejsze uznano przyjęcie takiej procedury, która byłaby całkowicie transparentna i jednoznaczna, aby zainteresowane jednostki mogły ją sprawdzić/powtórzyć. W tym kontekście zdecydowano się na wybór portalu Scimago Journal & Country Rank, który prezentuje dane z bazy Scopus. Co ważne, dostęp do Scimago jest bezpłatny, a portal udostępnia różne zestawienia, w tym intersujący nas „Country Ranking”.
W bazie Scimago dane są przedstawiane według dyscyplin (Subject areas) i subdyscyplin (Subject categories) wchodzących w skład dyscyplin. W pierwszej kolejności poproszono więc ekspertów o wybór/zaakceptowanie subdyscyplin przypisanych do danej dyscypliny. Liczby subdyscyplin były bardzo różne. Rekordzistami, co zrozumiałe, są nauki medyczne, gdzie na wynik końcowy złożyły się osiągnięcia z aż 35 subdyscyplin (przykładowo takich jak Anatomy, Hematology, Oncology, Pediatrics, Perinatology and Child Health itd.). Dla większości dyscyplin liczba subdyscyplin oscylowała w przedziale 2–3, choć mieliśmy także do czynienia z takimi, które były reprezentowane w bazie tylko przez jedną subdyscyplinę. Łącznie uwzględniono ponad 200 subdyscyplin.
Dla każdej z subdyscyplin nauki polskiej ustalono jej międzynarodową pozycję na podstawie dwóch wskaźników: „Citations” oraz „H-index”. Dodatkowo pobrano również dane dotyczące liczby autocytowań „Self-Citations”, przy czym wskaźnik ten dotyczy wszystkich polskich autocytowań, pozwalając tym samym określić liczbę cytowań prac naszych naukowców przez autorów z innych krajów. Okazało się, że wynik uzyskany w oparciu o to kryterium jest z dokładnością do jednej pozycji taki sam, jak wynik osiągnięty, gdy odejmie się autocytowania. Uwzględniono te wskaźniki dla lat 2017–2020 r. według stanu na 31 grudnia 2022. Międzynarodową pozycję poszczególnych dyscyplin nauki polskiej ustalono jako średnią z wyników dla poszczególnych subdyscyplin wchodzących w jej skład.
Wyniki pokazały, że w skali międzynarodowej dyscypliny nauki polskiej lokują się na miejscach od 17 do 35. Najwyższą pozycję zajmują nauki ścisłe z naukami chemicznymi, fizycznymi, matematyką i astronomią na czele. Nie jest to zaskoczeniem, bo te dyscypliny zajmują też najwyższe lokaty w międzynarodowych rankingach.
Można również przedstawić zestawienie dla całej nauki polskiej, która uzyskuje w takim rankingu 23–24 międzynarodową pozycję pośród ponad 230 krajów. Co ciekawe, ta wartość jest bliska pozycji polskiej gospodarki, która pod względem wielkości PKB na koniec 2021 roku znalazła się na 23 miejscu na świecie i 6 w UE.
Przy takiej ocenie nauki polskiej trzeba jednak pamiętać, że 23–24 pozycja na świecie nie odzwierciedla jej efektywności. Trzeba ją bowiem odnieść do nakładów na naukę, a te, chociaż rosnące, są wciąż niższe niż w wiodących gospodarkach europejskich i światowych. W 2018 r. Polska ze wskaźnikiem GERD/PKB (nakłady krajowe brutto na działalność B+R) równym 1,21% znalazła się na 17 pozycji wśród państw UE (w porównaniu do szóstego PKB w UE), ex aequo z Luksemburgiem, notując największy awans (o trzy miejsca) w porównaniu z rokiem wcześniejszym. Mimo tego pozytywnego sygnału, porównanie wyniku Polski z wynikami pozostałych państw członkowskich UE uwidacznia znaczny dystans wciąż dzielący nas od liderów zestawienia. Wnioski nasuwają się same: konieczne jest stałe podnoszenie nakładów na naukę, aby nadrabiać ten dystans, a warto to robić, bo efektywność polskiej nauki jest dobra.
Zbigniew Kąkol