Niszczenie światowego dziedzictwa, czy to za sprawą klęsk żywiołowych, czy częściej niestety konfliktów zbrojnych, stało się istotnym problemem. UNESCO od lat obejmuje patronatem zabytki szczególnie istotne z punktu widzenia historii czy kultury, nie tylko lokalnej. Należy do nich np. syryjskie miasto Palmira. Ślady osadnictwa na tamtym terenie pochodzą z okresu neolitu, a miasto przeżywało okres swojej świetności w III w n.e. W 2015 roku Dżihadyści z tzw. Państwa Islamskiego (IS) zniszczyli część zabytkowych budowli na terenie Palmiry. Miasto znajdowało się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Zapewne teraz, kiedy w Syrii trwa wojna, niewiele można zrobić, ale potem…
W dniach 6-8 maja miała miejsce w Warszawie międzynarodowa konferencja pod hasłem Odbudowa światowego dziedzictwa – wyzwania (The challenges of World Heritage recovery). Jej organizatorami były: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa we współpracy z Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO. Uczestniczyło w niej ponad 200 osób z 31 państw, m.in. także z Syrii czy państw Bałkańskich, takich jak Bośnia i Hercegowina oraz Chorwacja, w których na skutek wojny po rozpadzie Jugosławii także doszło do zniszczenia zabytków.
Miejsce, czyli Warszawa, nie jest przypadkowe. Po II wojnie światowej 75% zabytków w Polsce uległo całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu. Warszawska Starówka i Zamek Królewski, zniszczone niemal całkowicie, zostały zrekonstruowane i, co ważne, wpisane w 1980 roku na listę zabytków światowego dziedzictwa UNESCO. Nasze doświadczenia w dziedzie rekonstrukcji okazują się być bezcenne. Konferencja bowiem właśnie kwestiami rekonstrukcji się zajmowała.
Konserwacja zabytków rządzi się swoimi prawami i jej główną zasadą jest zachowanie w jak największej części substancji zabytkowej. Problem pojawia się wówczas, gdy tej substancji niemal lub całkowicie nie ma. Pojawiają się wówczas istotne zagadnienia, o których mówiły na konferencji prasowej m.in. prof. Magdalena Gawin, podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, generalny konserwator zabytków oraz dr Mechtild Rössler, dyrektor Departamentu Dziedzictwa UNESCO i dyrektor Centrum Światowego Dziedzictwa. Te problemy to: jak traktować dziedzictwo kulturowe, dlaczego i kiedy dopuszczalna jest rekonstrukcja. Odpowiedź na to ostatnie pytanie wyraźnie wskazuje, że nie tylko wartość artystyczna czy historyczna zabytku ma znaczenie, lecz także wartość emocjonalna dla społeczności, nie tylko lokalnej.
Inną kwestią jest sprawa rekonstrukcji. To zmiana paradygmatu podejścia do dziedzictwa kulturowego. Mimo zniszczeń UNESCO nie usnęło z listy ani Aleppo, ani Palmiry. Znajduje się na niej także zniszczone mauzoleum w Timbuktu. To oznacza, że społeczność międzynarodowa będzie chciała zrekonstruować te szczególne zabytki architektoniczne. O tym jak to robić, kierując się jakimi zasadami na podstawie zachowanej dokumentacji debatowali uczestnicy konferencji w interdyscyplinarnych zespołach, przy udziale m.in. architektów, historyków sztuki. Konferencja zakończyła dokumentem w postaci tzw. konwencji warszawskiej, która określa fundamentalne zasady rekonstrukcji zniszczonych zabytków dziedzictwa światowego.
Joanna Kosmalska