Sprawy nauki

24 Czerwca

Nowe rekomendacje dotyczące otwartego dostępu

Rozwijanie otwartej infrastruktury, premiowanie otwartego dostępu w przyznawaniu dofinansowania, przy zatrudnieniu i w awansach zawodowych, odejście od modeli opartych na opłatach za publikowanie – to kilka z rekomendacji, które opracowano z okazji dwudziestej rocznicy zawiązania Budapeszteńskiej Inicjatywy Otwartego Dostępu.

Rok 2002 uznaje się za początek ruchu Open Access. Ogłoszono wówczas międzynarodową Deklarację Budapeszteńską (Budapest Open Access Initiative), w której zawarto pierwszą definicję OA oraz strategie i cele dostępu do komunikacji naukowej. Do dziś podpisało się pod nią 6458 osób i 1347 organizacji.

Dekadę później, w deklaracji upamiętniającej pierwotną inicjatywę, zasady dostosowano do aktualnych okoliczności. Z kolei we wrześniu ub.r. osoby zaangażowane w rozwój otwartego dostępu mogły wziąć udział w ankiecie, której wyniki posłużyły do opracowania kolejnych rekomendacji. Ogłoszono je przy okazji jubileuszu 20-lecia zawiązania BOAI.

Te dwie dekady wyostrzyły nasze rozumienie pewnych systemowych problemów. Wiemy dziś więcej niż wcześniej o szkodach spowodowanych przez infrastrukturę kontrolowaną przez firmy, komercyjną kontrolę dostępu do wyników badań oraz wskaźników oceny badań, metody oceny badań oparte na czasopismach, rankingi czasopism, modele biznesowe czasopism, które wykluczają autorów z przyczyn ekonomicznych (tak jak czasopisma bazujące na prenumeratach wykluczają z przyczyn ekonomicznych czytelników), embarga nakładane na publikacje udostępniane w otwartych repozytoriach, wyłączne prawa wydawcy, wąskie przywiązanie do wersji artykułu opublikowanej w czasopiśmie, uporczywe rozumienie w niewłaściwy sposób różnych sposobów zapewnienia samego otwartego dostępu – tłumaczą pomysłodawcy inicjatywy, dodając, że otwarty dostęp nie powinien być traktowany jako cel sam w sobie, lecz środek prowadzący do osiągnięcia sprawiedliwości, jakości, użyteczności i długofalowej równowagi badań naukowych.

Aby uniknąć problemów utrudniających osiągnięcie tych celów, przygotowano cztery rekomendacje na następną dekadę:

1. Przechowujmy i udostępniajmy wyniki otwartych badań naukowych, korzystając z otwartej infrastruktury. Otwarte teksty naukowe, dane, metadane, kod źródłowy oraz inne cyfrowe wyniki badań udostępniajmy przy wykorzystaniu otwartej infrastruktury kontrolowanej przez społeczność. Korzystajmy z infrastruktury pozwalającej zminimalizować ryzyko zaistnienia w przyszłości ograniczeń dostępu lub przejęcia kontroli nad nią przez organizacje komercyjne. Rozwijajmy otwartą infrastrukturę tam, gdzie nie odpowiada ona jeszcze obecnym potrzebom.
2. Zmieniajmy systemy ewaluacji i nagradzania w taki sposób, by zwiększyć zachęty do otwartego dostępu. Dostosowujmy praktyki ewaluacyjne obowiązujące przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu dofinansowania, zatrudnieniu i awansach zawodowych. Eliminujmy czynniki zniechęcające do otwartego dostępu i twórzmy do niego nowe zachęty.
3. Dawajmy pierwszeństwo inkluzywnym kanałom publikowania i dystrybucji, które nigdy nie wykluczają autorów z powodów ekonomicznych. W pełni wykorzystujmy możliwości otwartych repozytoriów i czasopism nie pobierających opłat za opublikowanie („zielona” i „diamentowa” droga otwartego dostępu). Odchodźmy od modeli opartych na opłatach za opublikowanie (article processing charges, APG).
4. Wydając środki na otwarte publikacje, pamiętajmy o celach, do jakich ma prowadzić otwarty dostęp. Dawajmy pierwszeństwo tym modelom, w wypadku których korzyści odnoszą wszystkie rejony świata, a kontrola znajduje się w rękach organizacji akademickich lub non-profit; które unikają koncentracji otwartej literatury naukowej w czasopismach mających w przeważającej mierze komercyjny charakter i umacniania modeli stojących w sprzeczności z celami otwartego dostępu. Odchodźmy od umów typu „czytaj i publikuj” („read-and-publish”).

Szerzej o nowych rekomendacjach na stronie www.budapestopenaccessinitiative.org.

MK, źródło: BOAI