Stan otwartej komunikacji w naukach humanistycznych i społecznych w Polsce był tematem spotkania w Centrum Humanistyki Cyfrowej Instytutu Badań Literackich PAN. Dyskutowano także o potrzebach środowiska naukowego związanych z transformacją cyfrową oraz działaniach, jakie powinny być realizowane w ramach OPERAS-PL.
OPERAS-PL to nowa inicjatywa Centrum Humanistyki Cyfrowej Instytutu Badań Literackich PAN skierowana do nauk humanistycznych i społecznych. Stawia sobie za cel rozwijanie i umiędzynarodowienie polskich czasopism i wydawnictw w otwartym dostępie oraz upowszechnianie w polskim środowisku naukowym infrastruktury badawczej, budowanej przez europejskie konsorcjum OPERAS. Jak podkreślił dr Maciej Maryl, kierownik CHC, głównym zamierzeniem jest zbudowanie społeczności osób, zaangażowanych w rozwój otwartej komunikacji naukowej w tychże naukach. W czerwcowym spotkaniu wzięło udział ponad 65 gości, przede wszystkim badaczy i badaczek, nauczycieli i nauczycielek akademickich oraz pracowników i pracowniczek bibliotek.
W pierwszej części poruszono problem otwartości i dostępności. Jak zauważył prof. Stanisław Filipowicz (PAN), dostępność nie jest sprawą szczególnie kontrowersyjną i stanowi przede wszystkim wyzwanie technologiczne.
Idea otwartości wyszła od samych naukowców przed kilkudziesięcioma laty. Obecnie natomiast musimy ją wśród badaczy promować i upowszechniać – mówiła dr Anna Wałek z Politechniki Gdańskiej.
Komentarz do tych słów stanowiły wnioski z ankiety OPERAS nt. komunikacji naukowej w HS przeprowadzonej zimą zeszłego roku wśród europejskich naukowców. Zwiększenie dostępności było jedną z najważniejszych potrzeb, jakie wskazali respondenci. Jak jednak wynika ze wstępnej analizy odpowiedzi, zaprezentowanej przez dr Magdalenę Wnuk z CHC, trosce o dostępność swoich publikacji nie zawsze towarzyszy gotowość do ich otwierania. Choć badacze i badaczki chcieliby więcej materiałów w wolnym dostępie, to publikacja w open access jest przez nich (a także przez system ewaluacji) niżej ceniona niż zdobycie publikacji w prestiżowym czasopiśmie.
Modele komunikacji w formule otwartego dostępu są słabiej rozpowszechnione w humanistyce niż w naukach ścisłych. Jednym z powodów jest niejasna kwestia prestiżu tych publikacji – mówiła Marta Błaszczyńska z CHC, odwołując się do badań jakościowych przeprowadzonych wśród badaczy HS przez zespół OPERAS.
Opinie były podzielone: część respondentów i respondentek uważało publikacje OA za mniej prestiżowe, inni wręcz przeciwnie. Niektóre osoby twierdziły natomiast, iż otwarty dostęp w żaden sposób nie wpływa na prestiż książek i artykułów. Istotnym problemem w publikowaniu w OA jest także brak środków na opłatę wydawniczą, tzw. APC (article processing charge), które są drugim po prestiżu kryterium wyboru danego wydawcy czy tytułu do publikacji.
Aby odpowiedzieć na wątpliwości związane z wiarygodnością publikacji w otwartym dostępie OPERAS tworzy usługi OPERAS Certification i OPERAS Metrics, których celem jest zwiększenie wiarygodności i prestiżu OA poprzez zapewnienie narzędzi do weryfikowania czasopism i wydawnictw w otwartym dostępie. Będą dostępne jeszcze w tym roku.
Z wystąpień gości oraz dyskusji z uczestnikami wynika, że badacze potrzebują więcej informacji dotyczących ich praw jako autorów, a także porad, jak prowadzić rozmowy z wydawnictwem przy okazji podpisywania umowy licencyjnej. Problemy te mogą być przedmiotem tzw. polityk otwartości, które w ostatnich latach wprowadziło kilkanaście polskich jednostek naukowych. Jak zauważyła jednak dr Wałek, uchwalenie takiego dokumentu nie jest niezbędne do tego, aby wdrażać otwarty dostęp na uczelni czy w instytucie naukowym. Opierając się na doświadczeniach wyniesionych z Politechniki Gdańskiej, zwróciła uwagę na to, że otwartość może być wdrażana oddolnie poprzez krzewienie praktyk związanych z deponowaniem publikacji w repozytoriach i informowanie o korzyściach, jakie wiążą się z otwieraniem wyników badań.
Wiedza badaczy i badaczek HS na temat otwartego dostępu i płynących z niego korzyści jest jeszcze niewystarczająca, aby skutecznie zmieniać sposoby komunikacji naukowej z tradycyjnych na otwarte. Dlatego szkolenia z otwartej komunikacji naukowej to jeden z głównych obszarów planowanych aktywności OPERAS-PL.
Na pytanie o potrzeby związane ze szkoleniami i materiałami informacyjnymi, zadane w ankiecie OPERAS, ponad 40 proc. respondentów z Polski odpowiedziało, że chętnie wzięłoby udział w szkoleniach dotyczących otwierania wyników badań. Z kolei dwie trzecie potrzebuje szkoleń ze zwiększania wpływu badań (impact). Oba te zagadnienia są ze sobą powiązane, ponieważ łatwiej dostępna publikacja czy materiał badawczy może potencjalnie dotrzeć do większej liczby zainteresowanych odbiorców z różnych grup.
Wielojęzyczność, duże zróżnicowanie dyscyplinarne, a także lokalność tematyki badawczej w humanistyce i naukach społecznych wymagają innych narzędzi i rozwiązań technologicznych niż te zastosowane w naukach ścisłych i przyrodniczych, w których otwarta komunikacja jest przede wszystkim nastawiona na międzynarodową współpracę zespołów badawczych i szybką wymianę informacji.
Rozproszenie i lokalność humanistyki nie są słabością – przekonywał dr Pierre Mounier, współzałożyciel i jeden z koordynatorów konsorcjum OPERAS.
Dodawał, że działania otwartościowe w oparciu o nowoczesne technologie cyfrowe mogą tej różnorodności sprzyjać. Stawiając na różnorodność, konsorcjum stawia na stworzenie krajowych przedstawicielstw, których zadaniem będzie dopasowywanie działań i usług do specyficznych potrzeb konkretnych środowisk naukowych. Przykładem takiego działania jest rozwijana obecnie przez OPERAS platforma GOTRIPLE do przeszukiwania zasobów w otwartym dostępie w dziewięciu językach, w tym polskim.
OPERAS-PL będzie pośrednikiem pomiędzy twórcami GOTRIPLE i innych usług OPERAS a polskimi operatorami baz danych badawczych i publikacji, wydawcami i naukowcami. Zespół CHC będzie także wspierał polskie instytucje we wdrażaniu procedur publikowania w otwartym dostępie, organizował szkolenia o narzędziach otwartej komunikacji naukowej w HS, a także udostępniał najnowsze informacje o europejskiej społeczności Open Access, narzędziach i projektach cyfrowych.
OPERAS-PL jest częścią europejskiej inicjatywy OPERAS. Pomysł stworzenia tej międzynarodowej sieci, działającej na rzecz rozwoju wspólnej infrastruktury badawczej dla nauk humanistycznych zrodził się w 2014 r. Oficjalnie zainaugurowano ją dwa lata później. Od tego czasu OPERAS uzyskał finansowanie dla czterech dużych projektów: HIRMEOS, OPERAS-D, OPERAS-P i TRIPLE.
30 czerwca zakończył się dwuletni projekt OPERAS-P, finansowany z Horyzontu 2020. IBL PAN, jako członek Zgromadzenia Wykonawczego OPERAS oraz partner projektu, aktywnie brał udział w pracach konsorcjum oraz kierował pakietem roboczym nr 6, poświęconym kierunkom rozwoju infrastruktury OPERAS. Najnowszym rezultatem projektu jest raport Future of Scholarly Communication. Forging an inclusive and innovative research infrastructure for scholarly communication in Social Sciences and Humanities. Jednym z ostatnich działań, które rozpoczęto w ramach OPERAS-P, jest inicjatywa OPERAS-PL, którą zainaugurowano online 17 czerwca 2021 roku (nagranie z wydarzenia).
Od lipca uruchomiono newsletter, w którym na bieżąco będą przekazywane informacje dotyczące otwartej komunikacji w HS, szkoleniach i warsztatach, a także innych działań i usług konsorcjum OPERAS (link do formularza zapisu).
MK, źródło: Biuletyn Polonistyczny