Prezydent Andrzej Duda podpisał 21 czerwca ustawę o Akademii Kopernikańskiej. W zamyśle jej autorów nowa instytucja ma służyć wzmocnieniu polskiej kadry akademickiej.
Projekt ustawy był przygotowywany wspólnie przez resort edukacji i nauki oraz Kancelarię Prezydenta. Autorzy regulacji wskazują, że nowa instytucja zwiększy konkurencyjność i przyczyni się do większej rozpoznawalności polskiej nauki w świecie. Głównym zadaniem nowej instytucji będzie realizacja Narodowego Programu Kopernikańskiego, który obejmuje: finansowanie badań naukowych (w tym przyznawanie Stypendiów Kopernikańskich i Grantów Mikołaja Kopernika); wspieranie Szkoły Głównej Mikołaja Kopernika; przyznawanie Nagród Kopernikańskich; powoływanie Ambasadorów Akademii Kopernikańskiej i przyznawanie wsparcia finansowego na zadania przez nich realizowane; organizację Światowego Kongresu Kopernikańskiego; przygotowywanie oraz organizowanie konferencji, sympozjów i seminariów; współpracę międzynarodową.
Akademię Kopernikańską będzie tworzyło 6 Izb: Izba Astronomii i Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Izba Nauk Medycznych, Izba Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Izba Filozofii i Teologii, Izba Nauk Prawnych oraz Izba Laureatów Nagrody Kopernikańskiej. W skład każdej z nich, poza Izbą Laureatów Nagrody Kopernikańskiej, będzie wchodzić od 10 do 20 członków Akademii (łącznie nie więcej niż 100), powołanych przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Zgromadzenia. Pracami każdej Izby będzie kierować wybierany kadencyjnie przewodniczący.
Pierwszy skład Akademii (w liczbie nieprzekraczającej połowy pełnego składu każdej z izb) zostanie powołany przez prezydenta na wniosek ministra edukacji i nauki. Minister w terminie miesiąca od dnia powołania pierwszych członków Akademii powołuje członków Akademii pełniących zadania przewodniczących poszczególnych Izb, do czasu ich wyboru.
Organami Akademii są: Zgromadzenie Ogólne Akademii, Sekretarz Generalny Akademii oraz Prezydium Akademii. Zgromadzenie – jako stanowiący organ kolegialny, w skład którego wchodzą wszyscy członkowie Akademii – będzie najwyższą jej władzą. Zgromadzenie działać będzie w trybie posiedzeń, zwoływanych przez Sekretarza. Będzie nim członek Akademii, który uzyskał największe poparcie w ramach Zgromadzenia, powołany przez prezydenta na okres 2 lat. Przewidziano także instytucję sprzeciwu, który przysługuje Prezesowi Rady Ministrów względem wybranego kandydata (w tej sytuacji Zgromadzenie powinno przedstawić alternatywnego kandydata).
Ustawa przewiduje, że kadencja Sekretarza trwa 7 lat, a dany członek Akademii może pełnić tę funkcję przez jedną kadencję. Do Sekretarza należeć będzie bieżące kierowanie działalnością Akademii i reprezentowanie jej na zewnątrz, w tym składanie oświadczeń woli. Sekretarz w okresie pełnienia funkcji nie będzie mógł wykonywać dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkami, ani wykonywać innych zajęć zarobkowych lub niezarobkowych sprzecznych z obowiązkami Sekretarza.
W strukturze Akademii, poza Izbami, będą działać także: Biuro Akademii odpowiedzialne za jej obsługę administracyjną oraz Centrum Badawcze Mikołaja Kopernika, do zadań którego będzie należało m.in.: organizowanie sympozjów naukowych, konferencji prezentujących wyniki badań naukowych, debat i interdyscyplinarnych spotkań tematycznych z udziałem polskich oraz zagranicznych uczonych, opracowywanie, wydawanie, promocja raportów oraz innych publikacji naukowych prezentujących konkluzje i wskazówki co do kierunków proponowanych badań naukowych oraz finansowanie badań naukowych i nadzór nad ich realizacją. Na czele Biura Akademii jak również Centrum Badawczego Mikołaja Kopernika będzie stał dyrektor, wybierany w drodze otwartego konkursu.
Co do zasady działalność Akademii jest finansowana ze środków pochodzących z budżetu państwa oraz z innych źródeł. Program stypendialny przewidziany w ustawie ma dwa zasadnicze komponenty: instrumenty wsparcia badań naukowych oraz staży naukowych dla młodych naukowców – Stypendia Kopernikańskie – oraz Granty Mikołaja Kopernika przeznaczone dla uczonych (obywateli polskich oraz cudzoziemców) o uznanej renomie międzynarodowej, którzy realizują ważne projekty badawcze.
Konkursy w ramach Stypendiów Kopernikańskich oraz Grantów Mikołaja Kopernika będą ogłaszane i przeprowadzane na zasadach uregulowanych w ustawie. Dyrektor Centrum w porozumieniu z przewodniczącymi Izb Akademii będzie powoływać zespoły ekspertów, w celu dokonania oceny wniosków złożonych w konkursach, przygotowywania list rankingowych i dokonywania ocen merytorycznych związanych z rozliczeniem przyznanych środków. W skład zespołów ekspertów wejdą wskazani przez przewodniczących Izb członkowie Akademii oraz, w razie potrzeby, inne osoby. Rozstrzygnięcia w ramach postępowań na finansowanie Stypendiów Kopernikańskich i Grantów Mikołaja Kopernika będą podejmowane przez Dyrektora Centrum w drodze decyzji w terminie 4 miesięcy od dnia, w którym upłynął termin składania wniosków.
Ustawa przewiduje także utworzenie powiązanej strukturalnie z Akademią uczelni publicznej – Szkoły Głównej Mikołaja Kopernika. Szkoła będąc formalnie odrębną osobą prawną, zostanie powiązana z Akademią w ten sposób, że zadania odpowiadające zadaniom rady uczelni wykonywać będzie Prezydium Akademii. Ponadto organy Akademii będą miały wpływ na obsadę personalną organów Szkoły – rektor Szkoły powoływany będzie przez Prezydium Akademii na wniosek Zgromadzenia. Choć siedzibę Szkoły wyznaczono w Warszawie, instytucja zintegruje jednostki funkcjonujące na terenie kraju: Kolegium Astronomii i Nauk Przyrodniczych w Toruniu, Kolegium Nauk Medycznych w Olsztynie, Kolegium Nauk Ekonomicznych i Zarządzania w Warszawie, Kolegium Filozofii i Teologii w Krakowie, Kolegium Nauk Prawnych w Lublinie.
Nagrody Kopernikańskie, w formie indywidualnej nagrody pieniężnej w wysokości 500 tys. zł, będą przyznawane w drodze konkursu, za wybitne osiągnięcia naukowe o przełomowym znaczeniu oraz zasięgu międzynarodowym. Zasadniczo planuje się przyznanie jednej nagrody rocznie, kolejno w jednej z kategorii: astronomia, ekonomia, medycyna, filozofia lub teologia albo prawo. Laureaci z dniem otrzymania Nagrody stawać się będą członkami Akademii. Wyboru laureata dokonuje Prezydium Akademii, natomiast kandydatów mogą zgłaszać: prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Prezes Rady Ministrów, minister edukacji i nauki, Izba Akademii, 10 członków Akademii lub laureat Nagrody Kopernikańskiej. Pierwsza Nagroda Kopernikańska zostanie przyznana w 2023 r.
Założeniem powoływania Ambasadorów Akademii Kopernikańskiej jest promowanie polskiej nauki i kultury za granicą, wiedzy o historii oraz dziedzictwie narodowym w świecie, a także promocji współpracy w dziedzinie kultury, edukacji, nauki, życia społecznego oraz gospodarczego przez osoby o uznanej renomie i dorobku, rozpoznawalne zagranicą. Ambasadorowie wybierani będą przez Zgromadzenie spośród kandydatów spełniających określone w ustawie wymagania. Do zgłaszania kandydatów są uprawnieni: prezydent, minister edukacji i nauki, minister spraw zagranicznych, przewodniczący każdej z Izb Akademii, rektor Szkoły oraz Dyrektor Centrum. Sekretarz przyznaje wybranemu przez Zgromadzenie Ambasadorowi grant na realizację zadań, w wysokości nieprzekraczającej 500 tys. zł.
Raz na pięć lat organizowany będzie Światowy Kongres Kopernikański. Jego organizatorem będzie Akademia. Celem Kongresu jest wymiana informacji, doświadczeń oraz wyników najnowszych innowacyjnych badań z zakresu astronomii, ekonomii oraz medycyny. Ponadto organizowany cyklicznie Kongres służył będzie promocji, inicjowaniu i wspieraniu zarówno w Polsce, jak i za granicą, projektów badawczych związanych z życiem i działalnością Mikołaja Kopernika, poprzez prezentacje dzieł wybitnego astronoma oraz dorobku badaczy tematyki związanej z jego postacią. W związku z przypadającą w 2023 roku rocznicą 550-lecia urodzin Mikołaja Kopernika pierwszy Kongres zostanie zorganizowany w przyszłym roku w Toruniu, a jego inauguracja nastąpi w dniu urodzin astronoma – 19 lutego. Na Kongres zaproszeni zostaną badacze zajmujący się tematyką kopernikańską z całego świata.
Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 września 2022 r., z wyjątkiem przepisów dotyczących Szkoły Głównej Mikołaja Kopernika, które wejdą w życie z dniem 1 marca 2023 r.
Przypomnijmy, że w trakcie procesu legislacyjnego ze środowiska akademickiego płynęły głosy krytyki odnośnie do procedowanej ustawy. Wyrażały je m.in. Akademia Młodych Uczonych PAN, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Polska Akademia Nauk, Rada Szkolnictwa Wyższego i Nauki Związku Nauczycielstwa Polskiego i Krajowa Sekcja Nauki NSZZ „Solidarność” czy Rada Narodowego Centrum Nauki.
MK