Kiedy w 2010 roku tworzono nowe zasady funkcjonowania Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, miało ono realizować strategiczne programy badań naukowych zgodne z wytycznymi Krajowego Programu Badań. „Profilaktyka i leczenie chorób cywilizacyjnych STRATEGMED” był pierwszym tego typu programem, zatwierdzonym do realizacji przez MNiSW w 2012 roku.
Jego wartość ustalono na poziomie 800 mln zł. „W rzeczywistości, do maja 2017 roku wydano niewiele ponad 40% środków. Ponadto w ramach programu doszło do nadmiernego rozproszenia środków przez ich podział bez wyraźnych priorytetów, rola ministra Zdrowia miała systemowo charakter jedynie doradczy. W ocenie NIK oznacza to, że osiągnięcie zasadniczego postępu w zwalczaniu chorób cywilizacyjnych – celu głównego programu – będzie bardzo trudne lub wręcz niemożliwe” – czytamy w protokole NIK.
Powody tego stanu rzeczy są zasadnicze. Zdaniem Izby, cele i wskaźniki programu opracowano nieprawidłowo, realizowano go niezgodnie z przyjętym harmonogramem i planem finansowym. Wadliwa też była jego struktura, ponieważ brakowało bezpośredniej zależności między celami szczegółowymi a celem głównym. Ponadto NCBR nie prowadziło systematycznej jego ewaluacji oraz nie przeprowadziło kontroli merytorycznej projektów.
Wprawdzie w programie zdefiniowano bazowe i docelowe wartości wskaźników poszczególnych celów szczegółowych, lecz nie określono wskaźników stopnia realizacji celu głównego, dotyczącego efektów w zakresie leczenia i profilaktyki zdrowotnej. Głównym celem programu było uzyskanie zasadniczego postępu w dziedzinie zwalczania chorób cywilizacyjnych, takich m.in. jak cukrzyca, miażdżyca, nowotwory czy zawały serca. Określono trzy cele szczegółowe mające zmierzać do realizacji głównego. Były to: transfer know-how i nowych technologii w zakresie profilaktyki, diagnostyki, terapii i rehabilitacji z polskich instytucji naukowych do gospodarki, znaczący wzrost pozycji międzynarodowej Polski w zakresie badan naukowych i praca rozwojowych oraz wykreowanie młodych zespołów badawczych w międzynarodowym składzie. Zdaniem NIK, tylko cel pierwszy zgodny był z założeniami projektu STATEGMED, dwa pozostałe były w stosunku do niego nieadekwatne. Być może dlatego, że Minister Zdrowia, co wynika z zapisów ustawy o NCBR, miał nieznaczny udział w opracowaniu STRATEGMED, a to ograniczało jego możliwości interwencji. Ba, program był niejako obok zdefiniowanych przez resort zdrowia potrzeb związanych ze zwalczaniem chorób cywilizacyjnych. Zdaniem Izby, wskaźniki realizacji STRATEGMED nie odnosiły się bezpośrednio do poprawy warunków i skuteczności leczenia pacjentów w Polsce w zakresie chorób onkologicznych, kardiologicznych lub neurologicznych, a jedynie do efektywności naukowej zespołów badawczych.
Opieszale i nieefektywnie
NCBR nie przestrzegało określonych w programie ram czasowych i finansowych, dlatego realizacja wyłonionych w trzech konkursach projektów opóźniła się. Np. koniec realizacji projektów z III konkursu miał nastąpić – zgodnie z harmonogramem – w I połowie 2017 roku, tymczasem upłynie… w I półroczu 2020 roku. Zdaniem NIK, w takiej sytuacji celowym działaniem byłoby rozważenie racjonalności dalszej realizacji programu lub przynajmniej dostosowanie harmonogramu i planu finansowego programu STRATEGMED do zaistniałych okoliczności.
Na dodatek w czerech z siedmiu objętych kontrolą NIK projektach stwierdzono naruszenie zasad wydatkowania, ewidencjonowania oraz rozliczania otrzymanego w ramach projektu dofinansowania. Ponadto w jednym z nich stwierdzono również odstępstwa od rzeczowych założeń jego realizacji, które mogą skutkować niepełnym osiągnięciem założonych celów. Było to możliwe, ponieważ Centrum nie prowadziło całościowego monitoringu realizacji STRATEGMED ani systematycznej ewaluacji programu. Monitorowało realizację projektów na podstawie raportów okresowych oraz wniosków o płatność. Jednak stwierdzane przez ekspertów na podstawie raportów nieprawidłowości oraz formułowane przez nich rekomendacje kontroli merytorycznych, uwzględniających m.in. sposób i efekty prowadzonych badań, nie były przez NCBR adekwatnie wykorzystywane.
Zdaniem NIK, pionierski i jednocześnie pilotażowy charakter programu STRATEGMED czynił z niego przedsięwzięcie podwyższonego ryzyka, wymagające większej aktywności kontrolnej. NIK rekomenduje zatem modyfikację programu STRATEGMED we współpracy z resortem zdrowia, który by nadzorował także jego realizacje. Modyfikacja, zdaniem Izby, ma polegać na spójności celu głównego z celami szczegółowymi. Ponadto za niezbędną uważa NIK systematyczną kontrolę i ewaluacje projektów, tak aby były one zgodne z przyjętymi założeniami.
Joanna Kosmalska