Odbiurokratyzowanie i transparentność awansu naukowego, konsolidacja potencjału uczelni i instytutów, wsparcie umiędzynarodowienia, zwiększenie mobilności, kształcenie interdyscyplinarne – to kilka najważniejszych założeń Polityki Naukowej Państwa. Projekt dokumentu trafił właśnie do konsultacji środowiskowych.
Określanie polityki naukowej państwa wynika wprost z Ustawy 2.0. W art. 6 wskazano, że ma ona wskazywać priorytety w zakresie funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego i nauki. Jej tworzeniem zajmuje się specjalny ministerialny zespół, powołany na początku lutego tego roku jeszcze przez Jarosława Gowina. Na jego czele stoi prof. Grzegorz Wrochna, podsekretarz stanu w MNiSW. Efektem kilkumiesięcznych prac zespołu jest projekt dokumentu, który będzie teraz konsultowany z przedstawicielami środowiska akademickiego, a następnie trafi pod obrady Rady Ministrów.
Zadaniem polityki naukowej jest zapewnienie optymalnych warunków do realizacji funkcji poznawczej nauki oraz stymulowanego przez nią wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego i radzenia sobie z wyzwaniami stojącymi przed społeczeństwem, przy jak najbardziej efektywnym wykorzystaniu środków przeznaczanych na badania naukowe – napisano w projekcie.
Na wstępie określono w nim mocne i słabe strony obecnego systemu nauki i szkolnictwa wyższego. Do tych pierwszych zaliczono m.in. odnowioną infrastrukturę naukową (zarówno badawczą, jak i dydaktyczną); „wyspy doskonałości”, czyli pojedyncze jednostki z dobrą kadrą i infrastrukturą; silną diasporę naukową o dużym potencjale współpracy; szeroką ofertę dydaktyczną uczelni publicznych i niepublicznych; funkcjonowanie scentralizowanych informatycznych narzędzi wspomagających zarządzanie systemem (POL-on, ELA, OSF, inne), a także upowszechnienie kształcenia na kierunkach o profilach praktycznych. Wśród niedomagań wymieniono z kolei m.in. niższy niż średnia europejska poziom nakładów na B+R; niedobór profesjonalnej kadry zarządzającej działalnością naukową; niską mobilność kadry naukowej w Polsce (dominujący model kariery naukowej w obrębie jednego podmiotu); stosunkowo niskie umiędzynarodowienie nauki; niską skuteczność w kształceniu doktorantów; niską świadomość społecznej roli nauki i innowacyjności, a także niski poziom komercjalizacji badań.
Szanse przed polską nauką autorzy dostrzegli w zwiększającym się udziale polskich instytucji i badaczy w międzynarodowych konsorcjach naukowych (choć zaznaczyli, że na razie głównie w charakterze partnerów, a nie liderów), rosnącej świadomości potrzeby współpracy w procesie kształcenia po stronie pracodawców oraz uczelni, udziale w europejskim systemie programowania badań i innowacji oraz w wysokich aspiracjach edukacyjnych społeczeństwa i skłonności do inwestowania w kształcenie dzieci. Dobre perspektywy zauważyli też w związku z rosnącą liczbą przedsiębiorców prowadzących działalność B+R oraz otwarciem uczelni na zewnątrz, np. poprzez uczestnictwo w programie European Universities.
W jakim zatem kierunku powinna zmierzać polityka państwa w obliczu tak postawionej diagnozy obecnego jej stanu? Jak podkreślono, pierwszym krokiem na drodze do rozwoju jest optymalne wykorzystanie potencjału, który już teraz można spożytkować, ale z różnych przyczyn tego dotąd nie uczyniono. Wskazano m.in. rozproszenie potencjału uczelni badawczych, instytutów PAN i instytutów badawczych, które nie zostały włączone do Sieci Badawczej Łukasiewicz. Zdaniem członków ministerialnego zespołu „priorytetem powinno być dążenie do konsolidacji potencjału tych podmiotów, co będzie skutkować poprawą ich poziomu naukowego i dydaktycznego, a także zwiększeniem ich międzynarodowej konkurencyjności oraz widoczności w światowym obiegu nauki osiągnięć zatrudnionych w nich pracowników naukowych”.
Za kolejny cel autorzy obrali wyraźniejszą dywersyfikację uczelni – badawczych, akademickich, zawodowych – które powinny realizować swoją misję zgodnie z przyjętymi celami: badawcze powinny prowadzić badania naukowe na najwyższym poziomie, a także kształcić najzdolniejszych studentów i doktorantów; rolą akademickich ma być kształcenie, a także dostarczanie wysoko wykwalifikowanych kadr niezbędnych dla funkcjonowania i rozwoju społeczeństwa, gospodarki i instytucji społecznych oraz administracji publicznej; wreszcie zawodowe muszą skupić się na wysokiej jakości dydaktyce, włączając w proces kształcenia praktyków.
W projekcie postawiono na promocję współpracy między uczelniami, m.in. tymi z dużych ośrodków ze zlokalizowanymi w mniejszych miastach. Z kolei szkoły prowadzące wspólnie studia lub współdzielące się infrastrukturą mogłyby skorzystać z rozwiązań konsolidacyjnych lub federacyjnych. Nacisk położono na kształcenie interdyscyplinarne, które „zwiększa elastyczność zawodową absolwentów oraz umożliwia wykorzystanie potencjału tkwiącego w ich kreatywności”. Studia powinny także bardziej rozwijać kompetencje nakierowane na pracę zespołową i skuteczne przywództwo oraz kompetencje cyfrowe.
Sporo miejsca poświęcono w dokumencie umiędzynarodowieniu. Autorzy uważają, że programy agencji finansujących badania powinny promować współpracę międzynarodową i przyczyniać się do włączania polskich badaczy do międzynarodowych sieci badaczy i zwiększania wpływu polskich badań na światowy obieg nauki. Jednym z postulowanych działań jest zwiększenie zdolności przyciągania do polskich uczelni i instytucji naukowych wybitnych naukowców, zarówno tych na początku swojej kariery naukowej, jak i najbardziej doświadczonych badaczy z zagranicznych ośrodków akademickich, w tym naukowców o polskich korzeniach, którzy osiągnęli sukces w najlepszych ośrodkach badawczych na świecie. O defektach obecnie prowadzonej polityki w tym zakresie piszemy w najbliższym, grudniowym, numerze „Forum Akademickiego”.
W PNP zwrócono uwagę, że uczelnie powinny posiadać sprecyzowane strategie umiędzynarodowienia, jakość jakość obsługi studentów zagranicznych i międzynarodowych programów badawczych, musi systematycznie rosnąć, a ofertę stypendialną dla najzdolniejszych studentów i naukowców z zagranicy należy dalej rozwijać. Wsparcie finansowe z budżetu powinno być kierowane na tworzenie oferty programowej w językach obcych.
Autorzy projektu dostrzegają także potrzebę wzmocnienia rozwiązań dotyczących zatrudnienia po doktoracie w instytucji innej niż macierzysta oraz szerszego zatrudniania przez uczelnie visiting professors z wiodących ośrodków naukowych. U progu nowego programu Horyzont Europa podkreślono konieczność wprowadzenia mechanizmów motywujących zarówno jednostki naukowe, jak i indywidualnych naukowców do udziału w nim.
Szczególnie ważne jest ujednolicenie zasad wynagradzania w projektach finansowanych przez Komisję Europejską i agencje krajowe tak, aby umożliwić elastyczne wynagradzanie motywacyjne i maksymalnie wykorzystać środki unijne – czytamy w dokumencie.
Za jeden z priorytetów uznano interdyscyplinarność, ale bez umniejszania roli przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych. W „twardych” rozwiązaniach (medycznych, technicznych, informatycznych itd.) trzeba uwzględnić zachowania, sposoby myślenia i systemy wartości osób, które mają być ich beneficjentami – przekonują członkowie zespołu MNiSW.
Kadry – to kolejny ważny wątek polityki naukowej państwa. Za główną barierę w rozwoju kariery młodych badaczy, przyczyniającą się w dużej mierze do drenażu mózgów, uznano późny wiek uzyskiwania samodzielności naukowej.
Tytuł i stopnie naukowe powinny odzwierciedlać rzeczywiste osiągnięcia badaczy, niezależnie od ich wieku i miejsca zatrudnienia. Proces ich przyznawania powinien być możliwie odbiurokratyzowany i transparentny i nie powinien odbierać czasu przeznaczonego na badania – napisano, dodając potrzebę eliminowania nadmiernie zhierarchizowanych relacji panujących w środowisku akademickim.
Tworząc PNP nie zapomniano o infrastrukturze. Autorzy zastanawiają się nad powołaniem tzw. ogólnopolskich laboratoriów narodowych, które – z racji strategicznego usytuowania w systemie – mogłyby liczyć na specjalne środki. Postuluje się finansowanie infrastruktur badawczych z uwzględnieniem pełnego cyklu ich życia (prace przygotowawcze, budowa/rozbudowa, funkcjonowanie, modernizacja, likwidacja) oraz dostępnych lub nowych źródeł finansowania (budżet państwa, fundusze strukturalne UE dystrybuowane centralnie oraz regionalnie, środki własne podmiotów systemu nauki), a także zwiększenie poziomu wykorzystania możliwości badawczych przez rodzime środowisko naukowe i podmioty gospodarcze.
Wśród priorytetów badawczych Polityki Naukowej Państwa znalazły się m.in.: technologie cyfrowe, w tym sztuczna inteligencja, cyfryzacja, nowoczesne miasta, a także demografia, migracje, efektywność energetyczna, technologie wodorowe, nowe odmiany roślin gwarantujące osiąganie wymaganych plonów.
MK
Projekt Polityki Naukowej Państwa