Sprawy nauki

19 Kwietnia

Przełomowe Centrum

Narodowe Centrum Nauki obchodzi jubileusz 10-lecia. Zostało powołane 1 października 2010 r., a zainaugurowało działalność 4 marca 2011 r. 

NCN posiada unikalną strukturę, z silną pozycją Rady, której członkowie są wskazywani przez zespół nominujący. Radę tworzy 24 przedstawicieli środowiska akademickiego, a połowa jej składu jest wymieniana co dwa lata. To Rada przygotowuje programy grantowe NCN. Także ona przeprowadza konkurs na stanowisko dyrektora Centrum. Przewodniczący Rady mają ogromny wpływ na działalność Centrum. Dotychczas tę funkcję pełnili profesorowie: Michał Karoński (matematyk, UAM), Janusz Janeczek (geolog, UŚ) i Małgorzata Kossowska (psycholog, UJ), a obecnie Jacek Kuźnicki (biolog, MIBMiK). Pierwszym dyrektorem NCN był prof. Andrzej Jajszczyk (informatyk, AGH), a obecnie kieruje tą instytucją prof. Zbigniew Błocki (matematyk, UJ). Rozmowa z prof. Błockim w najnowszym numerze „Forum Akademickiego”.

Wnioski grantowe są oceniane w trzech dziedzinach nauki: Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce, Nauk o Życiu oraz Nauk Ścisłych i Technicznych. W grupie NHSS jest 6 paneli oceniających: HS 1 Fundamentalne pytania o naturę człowieka i otaczającej go rzeczywistości; HS 2 Kultura i twórczość kulturowa; HS 3 Wiedza o przeszłości; HS 4 Jednostka, instytucje, rynki; HS 5 Prawo, nauki o polityce, polityki publiczne; HS 6 Człowiek i życie społeczne. W grupie NŻ jest 9 paneli: NZ 1 Podstawowe procesy życiowe na poziomie molekularnym; NZ 2 Genetyka, genomika; NZ 3 Biologia na poziomie komórki; NZ 4 Biologia na poziomie tkanek, narządów i organizmów; NZ 5 Choroby niezakaźne ludzi i zwierząt; NZ 6 Immunologia i choroby zakaźne ludzi i zwierząt; NZ 7 Nauki o lekach i zdrowie publiczne; NZ 8 Podstawy wiedzy o życiu na poziomie środowiskowym; NZ 9 Podstawy stosowanych nauk o życiu. W grupie NST jest 10 paneli: ST 1 Nauki matematyczne; ST 2 Podstawowe składniki materii; ST 3 Fizyka fazy skondensowanej; ST 4 Chemia; ST 5 Materiały; ST 6 Informatyka i technologie informacyjne; ST 7 Inżynieria systemów i telekomunikacji; ST 8 Inżynieria procesów i produkcji; ST 9 Astronomia i badania kosmiczne; ST 10 Nauki o Ziemi.

Już w pierwszym roku działalności NCN ogłosiło 11 konkursów w 6 programach, które wkrótce uzyskały muzyczne nazwy: Opus (główny program Centrum dla wszystkich naukowców), Preludium (dla młodych naukowców bez doktoratu – rzecz wyjątkowa w świecie nauki), Sonata (na stworzenie unikatowego warsztatu naukowego lub powołanie nowego zespołu naukowego przez osoby rozpoczynające karierę naukową, ale już z doktoratem), Maestro (dla doświadczonych naukowców na finansowanie pionierskich badań naukowych – najbardziej prestiżowy konkurs NCN z najhojniej finansowanymi grantami), Harmonia (finansowanie badań realizowanych w ramach współpracy międzynarodowej) i Staże Podoktorskie NCN (w ten sposób w polskiej nauce pojawiło się oficjalnie stanowisko postdoka).

W kolejnych latach do oferty NCN doszły kolejne programy krajowe: Sonata Bis (dla młodych doktorów habilitowanych i profesorów na powołanie zespołu badawczego), Etiuda (dla osób z otwartym przewodem doktorskim i warunkiem obrony doktoratu – stypendium doktorskie przez 12 miesięcy), Fuga (na staże podoktorskie w celu stymulowania mobilności naukowej), Symfonia (na międzydziedzinowe projekty badawcze, realizowane w konsorcjach), Tango (program realizowany we współpracy z NCBR), Sonatina (dla doktorów do trzech lat po obronie) , Uwertura (granty na staże u laureatów grantów ERC) i Miniatura (małe projekty naukowe, wstęp do udziału w konkursach grantowych).

W ciągu dziesięciu lat NCN zorganizował 126 (127) krajowych konkursów grantowych: 21 w programie Opus (lata 2011–21), 20 Preludium (2011-2021), 16 Sonata (2011–2020), 12 Maestro (2011–2020), po 10 Sonata Bis (2012–2020) i Harmonia (2011–2018), 8 Etiuda (2012–2019), po 5 Sonatina (2012–2020), Fuga (2011–2015) i Tango (2013-2021), po 4 Symfonia (2012–2015), Uwertura (2016–2019) i Miniatura (2016–2020), 2 Preludium Bis. Tylko raz, w 2011 r., przeprowadzono konkurs na staże podoktorskie NCN (127 konkurs krajowy). NCN uczestniczyło lub aktualnie bierze udział w 34 programach międzynarodowych, w których przeprowadziło 66 konkursów.

W 2011 roku Narodowe Centrum Nauki finansowało 8,3 tys. projektów o wartości 468,5 mln zł, w tym 1615 grantów w konkursach ogłoszonych przez Centrum o wartości 62,9 mln zł. Pozostałe 405,6 mln zł przeznaczono na finansowanie 6685 projektów przejętych z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Do końca pierwszego roku działalności Centrum zatrudniło 71 osób. Obecnie w NCN pracuje ponad 150 osób.

Już w 2012 r. NCN przeznaczył na granty ponad miliard złotych. Podobną kwotę wypłacono grantobiorcom w 2013 r. W roku 2014 nastąpił wyraźny spadek w finansowaniu grantów – wydano na nie tylko 840,6 mln zł, by w 2015 roku podnieść tę kwotę do 958 mln zł. W roku 2016 finansowanie grantów wzrosło do 1,14 mln zł, pozostając na podobnym poziomie w roku 2017 (1,15 mld zł). Rok 2018 przyniósł znów wzrost nakładów do 1,2 mld zł, a 2019 do 1, 27 mld zł. Warto przy tym zauważyć, że koszt utrzymania samej instytucji (wraz z oceną wniosków) oscylował niemal cały czas wokół 3% ogólnego budżetu agencji. W ciągu dziesięciu lat NCN wydało na granty krajowe ponad 10,4 mld zł.

Granty NCN od samego początku cieszyły się ogromnym powodzeniem. Już w 2012 r. na konkursy Centrum złożono ponad 12 tys. wniosków rocznie. W późniejszych latach ich liczba oscylowała między 10 a 12 tys. Przez dziesięć lat badacze z polskich instytucji naukowych złożyli w konkursach krajowych 95 tys. wniosków, opiewających na 49 mld zł. Liczba finansowanych projektów w konkursach krajowych wahała się między 1804 w 2014 r., a niemal 3 tys. w 2017 r. W ciągu dziesięciu lat NCN sfinansowało ponad 22 tys. grantów krajowych. Ich beneficjentami było ponad 15 tys. uczonych. Jednym z ważnych „moderatorów” zainteresowania grantami jest współczynnik sukcesu, czyli odsetek grantów w stosunku do liczby złożonych aplikacji. W roku 2012 wyniósł on 21%, a w 2013 – 23%. Najniższy był w 2014 r., gdy wyniósł niecałe 16%. Już w 2015 r. wzrósł do 19%., by potem osiągać kolejno: 25% (2016), 29% (2017), 23% (2018) i 22% (2019). Średni współczynnik sukcesu w konkursach krajowych z całego dziesięciolecia wyniósł 23%.

NCN podaje w swoich szczegółowych raportach bardzo dokładne statystyki konkursów. Na potrzeby tego podsumowania przyjrzyjmy się jedynie wynikom dziedzin, czyli HSS, ST i NŻ. Tylko w roku 2014 przedstawiciele nauk humanistycznych i społecznych złożyli najwięcej aplikacji o granty – 3986, ST miało wówczas 3959 aplikacji, a NŻ – 3428. W 2013 humaniści byli na drugim miejscu pod tym względem; później już zawsze na trzecim. Najwięcej wniosków złożyli reprezentanci NST w 2012 r. – 4821. Oczywiście, humaniści nigdy nawet nie zbliżyli się do poziomu finansowania nauk ścisłych i o życiu, np. w 2015 r. granty HSS były warte 142 mln zł, ST – 405,7 mln zł, NŻ – 377,9 mln zł; w roku 2017: HS – 157,3 mln zł, ST – 495,5 mln zł, a NŻ – 502, 3 mln zł. W pozostałych latach proporcje były podobne. Humaniści ani razu nie zajęli pierwszego miejsca pod względem liczby przyznanych grantów, ale różnice pod tym względem nie były tak drastyczne, jak w ich wartości. Np. w 2014 r.: HS – 594, ST – 671, NŻ – 533; w 2016: HS – 633, ST – 845, NŻ – 672; w 2019 r.: HS – 633, ST – 872, NŻ – 800. Tylko raz, w 2012 r., humaniści osiągnęli najwyższy współczynnik sukcesu na poziomie 22%; ST miało wówczas 21%, a NŻ – 18% sukcesu. Najniższe współczynniki uzyskano w 2014 r.: HSS – 15% (tak samo w 2015 r.), ST – 17%, a NŻ – 16%. Najwyższe w 2017 r.: HSS – 23%, ST – 32%, a NŻ – 31%. Jednak zwykle oscylowały one w granicach 21-26%.

Niewątpliwie największymi beneficjentami grantów NCN są przedstawiciele uniwersytetów Jagiellońskiego i Warszawskiego. Te dwie uczelnie we wszystkich latach zmieniały się na pierwszym i drugim miejscu, przy czym bywało, że ta, która miała najwięcej grantów, była druga pod względem wysokości finansowania. Trzeci był zawsze Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Czwarte miejsce zajmował zwykle Uniwersytet Wrocławski, ale raz zmieniła go AGH, a raz – PWr. Warto jednak spojrzeć na różnicę między drugim a trzecim miejsce – to zwykle ok. 50% i w liczbie grantów, i w kwocie finansowania (czasami różnica była nieco mniejsza, ale zawsze znacząca). UW i UJ dominują w polskim krajobrazie naukowym. Największą roczną liczbę grantów uzyskali w NCN badacze z UJ w 2017 – 291. Najwyższe finansowanie uzyskały granty UW w 2019 r. – 171,8 mln zł. W latach 2012-19 (8 lat) do budżetu UJ wpłynęło z NCN ponad 950 mln zł, a do budżetu UW – prawie 900 mln zł. Gdy dodamy nieustalone przeze mnie wartości z lat 2011 i 2020, można śmiało przypuszczać, że każdy z tych uniwersytetów w ciągu dziesięciu lat otrzymał od NCN ponad miliard złotych. UAM zebrał w ciągu ośmiu lat 407 mln zł, a po dodaniu szacunków za lata 2011 i 2020 zbliży się zapewne do 500 mln zł. To by znaczyło, że trzy pierwsze uczelnie uzyskały 25% kwoty wydanej przez NCN w ciągu dziesięciu lat na finansowanie badań podstawowych w programach krajowych. Jednak rok 2019 był jeszcze bardziej zdumiewający – UJ, UW i UAM dostały od NCN 410 mln zł, czyli ponad 32% środków wydanych na granty krajowe. Trzeba też zwrócić uwagę na niepubliczny Uniwersytet SWPS, który potrafi zdobyć z NCN ponad 15 mln zł rocznie. Na uwagę zasługują też pojawiające się w czołówce instytuty PAN, m.in. Biologii Doświadczalnej (nawet ponad 30 mln zł w jednym roku), Biochemii i Biofizyki, Farmakologii, Chemii Bioorganicznej, Fizyki oraz Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej.

Ten ostatni jest liderem pod względem współczynnika sukcesu – w 2016 r. uzyskał go na poziomie 88%; to najwyższy współczynnik spośród instytucji zdobywających poważne pieniądze z NCN. W grupie liderów pod tym względem są zdecydowanie placówki PAN, które często przekraczają 40%, a zdarza się im uzyskiwać ponad 50% sukcesu grantowego. Czołówka uczelni to UJ i UW, którym zdarza się zbliżać do poziomu 40% (UJ 38%, a UW – 39%).

Powyższe liczby kształtują naukową mapę Polski, wskazując najsilniejsze ośrodki badawcze. Nie wszystkie uczelnie, które znalazły się w gronie laureatów konkursu IDUB, są w czołówce finansowanych przez NCN.

Wspomniałem o międzynarodowych programach grantowych realizowanych przez NCN, a zatem koniecznie trzeba napisać o tym, że Centrum obaliło bardzo silny mit: jakoby polskiej nauki nie mogli oceniać efektywnie i kompetentnie badacze zagraniczni. Eksperci spoza Polski pojawili się już w pierwszym roku działalności NCN. Stanowili wówczas 7% wszystkich, z których wiedzy skorzystało Centrum. W 2014 r. stanowili już ponad połowę ekspertów NCN, a obecnie stanowią 96% siły oceniającej polskie granty na badania podstawowe.

NCN dba o młodych naukowców. Bodaj jako jedyna agencja grantowa finansuje projekty naukowe osób, które nie uzyskały jeszcze doktoratu. Młodzi badacze zwykle składają 46–51% wniosków, za to zwykle uzyskują ponad połowę wszystkich grantów (50–56%). Wyjątkowy był rok 2019, gdy złożyli 54% aplikacji i zdobyli 60% grantów. Ich granty są jednak mniejsze niż dojrzałych badaczy – kosztują tylko 18–24% tego, co NCN wydaje rocznie na finansowanie badań. W 2019 r. granty naukowej młodzieży osiągnęły 33% sumy wszystkich.

Od 2013 r. Centrum publikuje statystyki dotyczące udziału kobiet w konkursach grantowych. Zwykle ich aplikacje stanowią 46–47% (w roku 2019 – 51%) wszystkich, zaś granty tylko 41–48% wszystkich.

Narodowe Centrum Nauki przez dziesięć lat przełamało wiele stereotypów. Humanistyka może być finansowana ze środków konkurencyjnych (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki dołożył tu swoje pozytywne doświadczenia). Można w Polsce uprawiać badania w oparciu o konkurencyjny model finansowania. Zagraniczni badacze mogą skutecznie i kompetentnie oceniać polską naukę. Można ją ewaluować ekspercko, a nie tylko parametrycznie. Można zastosować inny model nauki (dziedziny i dyscypliny) od wciąż zbyt szczegółowego obowiązującego w Polsce, przy okazji rozbijając (nie zawsze i do końca skutecznie, ale jednak) skostniałe schematy, układy i zależności.

Na koniec muszę dodać: NCN miało znakomitego poprzednika, torującego drogę nowoczesnemu finansowaniu badań. I nie mam na myśli Komitetu Badań Naukowych, lecz przede wszystkim Fundację na rzecz Nauki Polskiej. Śmiało można dziś powiedzieć, że KBN otworzył Polsce drogę do nowoczesnej nauki, FNP wskazała kierunki i pokazała znakomite wzorce, a NCN dokonał kolejnego przełomu, upowszechniając je na znacznie szerszą skalę.

PS. W opracowaniu tym nie uwzględniłem w całości roku 2020, bowiem raport NCN jeszcze się nie ukazał. Końcowe dane za dziesięć lat, które podałem, pochodzą jednak z NCN.

Dni NCN

_____

W najnowszym numerze „Forum Akademickiego” blok tekstów z okazji 10-lecia NCN:

Jak powstawało Narodowe Centrum Nauki – prof. Maciej Żylicz, prezes Fundacji na rzecz Nauki Polskiej

Otwartość, przejrzystość, jawność – prof. Michał Karoński, pierwszy przewodniczący Rady NCN

Krąg wspaniałych ludzi – prof. Andrzej Jajszczyk, pierwszy dyrektor NCN

Humanistyka i granty – prof. Małgorzata Kossowska, przewodnicząca Rady NCN w latach 2018–2020