Sprawy nauki

04 Stycznia

Źródło: www.pixabay.com

Uniwersytet w świecie księgowych

Nauki ścisłe są skuteczniejsze niż humanistyka i nauki społeczne w zdobywaniu grantów, nagród czy innych form uznania i wsparcia, bo są po prostu lepsze i bardziej potrzebne. Dowód? Przecież zdobywają więcej grantów, nagród i innych form uznania…

Wedle powszechnej dziś opinii, uniwersytety są i powinny być fabryką (lubimy mówić: kuźnią) wiedzy nastawionej na rozwój technologiczny, który z kolei ma przekładać się na wzrost gospodarczy. To prowadzi do podporządkowania uniwersytetu logice rynkowej konkurencji. Zamiast być przede wszystkim miejscem niezależnego i krytycznego myślenia, staje się przedsiębiorstwem, które – aby przetrwać i prosperować – musi sprzedawać swoje usługi i produkty. W takim rozumowaniu znika podstawowa jego funkcja jako dobra publicznego, a jedynym kryterium oceny „użyteczności” nauki zostaje zysk ekonomiczny.

Jeśli krytyka ta brzmi zbyt znajomo, to wzywamy czytelników, by nie uznali tego za antyliberalną jeremiadę. Nie namawiamy bowiem do porzucania przez uniwersytety rachunku ekonomicznego. Zwracamy tylko uwagę, że w przeciwieństwie do fabryki, zysk finansowy nie jest celem istnienia uczelni, a jedynie warunkiem jego funkcjonowania i realizowania zupełnie odmiennych zadań. Banalne? W poniższym tekście chcemy zwrócić uwagę na przejawy i wcale nie trywialne negatywne skutki buchalteryjnego spojrzenia na uniwersytet jako fabrykę, a nie społeczną strukturę realizującą złożoną misję nauki, edukacji i kulturotwórczej aktywności społecznej. Chcemy też wskazać, że skutki te rozkładają się nierównomiernie, bardziej po stronie nauk humanistyczno-społecznych niż ścisłych (w rozumieniu: całe pole STEM). I choć różnicom tym nie są winni ani „humaniści”, ani tym bardziej „ścisłowcy”, a raczej system nauki w Polsce, zbyt często rodzące się na tej linii wojny zastępcze niepotrzebnie dzielą polską akademię na dwa zwaśnione plemiona.

„Potargujmy się” z badaczami

Jednym z jaskrawych przejawów buchalteryjnego podejścia do uniwersytetów – czy ogólniej do nauki – jest systematyczne obniżanie finansowania publicznego i rosnące uzależnienie akademii od zewnętrznych źródeł dochodu. Jeśli ostatecznie liczy się tylko rachunek ekonomiczny, to czy nie warto „potargować się” z badaczami i kupić ich pracę za mniej raczej niż za więcej? To oczywiście ma negatywne skutki dla jakości i stabilności pracy na uczelni, która coraz bardziej podlega presji na osiąganie szybkich, policzalnych efektów. Zamiast zajmować się badaniami i nauczaniem, naukowcy poświęcają swój czas i energię na pozyskiwanie funduszy, pisanie raportów i osiąganie mierzalnych wyników. Zamiast współpracować i dzielić się wiedzą, rywalizują i bronią swoich partykularnych interesów. Często oznacza to działania pozorne, dobrze wyglądające z perspektywy narzędzi parametrycznych, ale bezwartościowe naukowo.

Dotknęło to również system grantowy, który miał być wsparciem dla ambitnych badań wymagających dodatkowego finansowania, a stał się mechanizmem wymuszającym coraz ostrzejszą konkurencję o coraz mniejszy tort. Tendencja do finansowania badań przez konkurencyjne mechanizmy grantowe, a nie z uczelnianych funduszy badawczych, nasila się w całej Europie od ponad 30 lat i jest – ogólnie rzecz biorąc – zdrowym przejawem dążenia do transparentności w dystrybucji środków. W Polsce jednak mechanizm ten skorelowany został z długotrwałym procesem głodzenia nauki, tj. żenująco niskimi pensjami i kurczącymi się środkami na badania. W efekcie granty są nie tylko instrumentem wsparcia nowatorskich badań, ale przede wszystkim dopełnieniem zbyt niskich pensji. Ubieganie się o granty jest więc tyleż elementem polityki naukowej, co troski o budżet domowy. Przy wskaźniku sukcesu, który dla ostatniego konkursu OPUS spadł poniżej 10%, oznacza to, że granty Narodowego Centrum Nauki są losowo rozdzielanym bonusem dla szczęśliwców wygrywających na loterii fundacji grantowej. To, co miało być mechanizmem racjonalizacji wydatków, staje się swoim zaprzeczeniem. I znów – żeby było jasne: nie wzywamy do porzucenia systemu grantowego (tu wyjaśniamy: osobiście radzimy sobie w systemie grantowym, a nawet mamy w tym względzie przyzwoite osiągnięcia, krajowe i międzynarodowe). Sądzimy jednak, że jest on być może – przy wszystkich jego ważnych zaletach – błędnie ustawiony w ogólnym modelu finansowania nauki w Polsce. Stąd, obok pobudzania cennych badań, przynosi też długofalowe negatywne konsekwencje.

Marginalizowane HS

Z perspektywy uprawianych przez nas dyscyplin (socjologii, historii i filologii), szczególnie niepokojące jest to, że oba wspomniane zjawiska – to znaczy rosnąca presja na mierzalne narzędzia parametryzacyjne oraz model akademii jako instrumentu wzrostu gospodarczego – jednoznacznie faworyzują nauki ścisłe, a marginalizują nauki społeczne i humanistyczne. Jeśli chodzi o kwestie parametryzacyjne, to wystarczy wspomnieć nieadekwatność narzędzi typu impact factor, indeks Hirscha czy liczba cytowań dla humanistyki i dużej części nauk społecznych. Pamiętajmy, że wskaźniki te rozwijano dla pomiaru rozpowszechniania wiedzy w naukach ścisłych, które charakteryzują się zwykle większą standaryzacją, formalizacją i uniwersalnością. Dziś oczekuje się, że narzędzia stworzone dla nauk ścisłych będą jednakowo skutecznie mierzyły osiągnięcia w radykalnie odmiennych dziedzinach, ignorując jednocześnie zasadniczą nieprzystawalność tego instrumentarium.

Dla przykładu, standardowe indeksy Scopus i Web of Science nie uwzględniają cytowań z monografii i w monografiach, a więc najważniejszej formy publikowania wyników badań humanistycznych. Uzyskiwany w Scopusie czy WoS wynik jest więc dla humanistyki nie tyle zafałszowany, co całkowicie bezsensowny i bezużyteczny. Nie można też zapominać, że typowa humanistyczna monografia osiąga szczyt cytowalności po 15–20 latach od publikacji, czyli wtedy, gdy jej autor jest już na zupełnie innym etapie kariery, a może i na emeryturze. W efekcie humanistyka i nauki społeczne wypadają parametryzacyjnie słabo, a to bezrefleksyjnie przenoszone jest na opinię o tych dziedzinach jako takich. Dowód? Wśród 20 naukowców zgłoszonych dotąd przez senaty uczelni do Nagrody Heisiga (jedna z najwyższych nagród naukowych w Polsce), znalazł się tylko jeden humanista (historyk), jeden ekonomista i 18 „ścisłowców”. Wyraz absolutnej intelektualnej hegemonii „ścisłowców”? Przypadek? Nie sądzimy.

Humaniści nie potrafią

Podobnie działa przekonanie o uczelniach jako instrumencie wzrostu gospodarczego. Dyscypliny ścisłe niewątpliwie znacznie lepiej niż humanistyka sprawdzają się w roli dostarczycieli nowych technologii, patentów czy spin-offów, przykładając się w ten sposób do korzystnego wyniku ekonomicznego. Humaniści tego nie potrafią. Oświeceni technokraci wprawdzie nie wyciągają z tego wniosku o całkowitej bezużyteczności nauk HS, ale oczekują przynajmniej wkładu w innowacje społeczne lub polepszenie warunków dla rozwoju gospodarczego. Jest to jednak oczekiwanie chybione choćby dlatego, że trudne nie tylko do zmierzenia, ale też do zmonetyzowania, a przy tym ignorujące funkcje i zadania humanistyki tam, gdzie one rzeczywiście się przejawiają. Gdzie w takim myśleniu o nauce mieszczą się choćby fundamentalne dla kultury polskiej działania prof. Jana Miodka albo prace polskich urbanistów, którzy przeorali planowanie przestrzeni miejskich? I kto nam wmówił, że „precyzyjne wyznaczenie odległości do Wielkiego Obłoku Magellana” jest obiektywnie większym osiągnięciem niż prace Pracowni Prostej Polszczyzny na co dzień pomagającej milionom Polek i Polaków w ich komunikacji z urzędami? Błędne koło rozumowania się zamyka: nauki ścisłe są lepsze, bo lepiej realizują wymagania sformułowane na podstawie właściwości nauk ścisłych.

Fiksacja na wizji uczelni jako przedsiębiorstwa utrudnia dostrzeżenie, że jej rola realizuje się nie tylko na styku nauka-technologia, ale także nauka-kultura-społeczeństwo. Dotyczy to zarówno tak oczywistych zadań humanistyki, jak badanie kultury, języka i tradycji, jak i związanych z tym bardziej złożonych funkcji społecznych. Coraz słabiej domagamy się, by uniwersytet pozostał miejscem publicznej debaty kształtującej postawy i wartości, miejscem krytycznych pytań i analiz. Zapominamy też o lokalnym i regionalnym charakterze uczelni. Uniwersytet, zamiast być aktywnym uczestnikiem życia hic et nunc, ryzykuje przeistoczenie się w instytucję wyrwaną ze swego społecznego kontekstu. Traci rolę kuźni elit intelektualnych, kształcącej absolwentów gotowych w swoich środowiskach służyć społeczeństwu jako – lokalni, regionalni i globalni – liderzy. A przecież w obliczu zachodzących zmian społecznych jak nigdy wcześniej potrzebujemy nie tylko przydatnych dla gospodarki specjalistów, potrafiących wiedzę przekuć w technologie, ale też odpowiedzialnych liderów, którzy rozumieją szerszy kontekst wyzwań cywilizacyjnych. Świadomych, krytycznych i gotowych do stawiania czoła wyzwaniom przyszłości.

Nadkruszone fundamenty uniwersytetu

Podsumowując, model finansowania nauki oparty na ostrej konkurencji i restrykcyjnych mechanizmach rynkowych może wyglądać na pierwszy rzut oka racjonalnie, a na pewno oszczędnie. Rządzący zapewniają, a podatnicy wierzą, że publiczne środki nie są marnowane, że ich dystrybucja jest pod ścisłą kontrolą państwa. Tylko że konsekwentne wdrażanie takiego modelu niszczy stabilność pracy naukowej, zachęca do działań pozornych, a ostatecznie – podważa sensowność całego systemu nauki w Polsce. Efekt jest więc przeciwny do zamierzonego. Co więcej, skutki te w stopniu nieproporcjonalnie większym kumulują się w naukach społecznych i humanistycznych. Na europejskich uniwersytetach widać dziś głęboki kryzys nauk społecznych i humanistycznych, a dokładniej – ich społecznej funkcji i mechanizmów ich funkcjonowania. A to kruszy fundamenty uniwersytetu jako takiego.

Nie zaproponujemy tu łatwych rozwiązań tych złożonych problemów. Sądzimy jednak, że nazwanie ich może być dobrym wprowadzeniem do podjęcia szerszej debaty i do wyjścia poza szukanie doraźnych i partykularnych recept. Nauki w Polsce nie naprawi ani proste dosypanie pieniędzy do systemu, ani lepszy system grantowy, ani też ostateczny triumf jednego akademickiego plemienia nad drugim. Zamiast dróg na skróty, musimy wrócić do uprawiania uniwersytetu jako złożonej całości realizującej różne, ale niekonkurencyjne i wewnętrznie powiązane cele naukowe, dydaktyczne, gospodarcze, społeczne i kulturalne. To, że zadań tych nie da się zmierzyć jedną miarą. jest być może zmartwieniem ministerialnych urzędników. Ale dla nas, pracowników nauki, to właśnie owa różnorodność jest najcenniejszą cechą uniwersytetu.

Mateusz Błaszczyk, socjolog, Uniwersytet Wrocławski
Marcin Wodziński, judaista, Uniwersytet Wrocławski