W dniach 22-23 maja 2017 r. w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą miał miejsce VI Zjazd Katedr i Zakładów Systemów Politycznych. Wydarzenie objęte zostało patronatem honorowych m.in.: marszałka Województwa Lubelskiego Sławomira Sosnowskiego, prezydenta Miasta Lublin Krzysztofa Żuka oraz rektora UMCS prof. dr. hab. Stanisława Michałowskiego. Tegoroczna edycja przedsięwzięcia poświęcona została tematyce rozliczalności we współczesnych systemach politycznych, a trud jej przygotowania spoczął na członkach Zakładu Systemów Politycznych Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, kierowanego przez prof. dr. hab. Wojciecha Sokoła. Zasadniczym celem konferencji było przedstawienie stanu badań dotyczących rozliczalności horyzontalnej i wertykalnej we współczesnych systemach politycznych, wskazanie nowych problemów badawczych i sposobów ich rozwiązania. W wymiarze wertykalnym kluczową instytucją systemu politycznego są cykliczne i rywalizacyjne wybory stanowiące szansę odsunięcia rządzących od władzy i zastąpienia ich innymi. Horyzontalny wymiar rozliczalności – uzupełniający poprzedni – opiera się na systemie hamulców i równowagi w systemach politycznych, co ma zapewnić rozdział współzależnych od siebie władz ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych oraz zapewnienie im autonomii, tak aby wzajemnie mogły nadzorować i kontrolować swoje działania. W związku z tym, w ramach tak rozumianej rozliczalności istotną rolę odgrywają takie procedury i instytucje jak: odpowiedzialność polityczna i konstytucyjna, trybunały konstytucyjne, czy niezależne organy audytu. W analizach politologicznych oraz w dyskursach politycznych synonimem rozliczalności pozostają takie terminy jak: przejrzystość, skuteczność, odpowiedzialność, efektywność czy dobre rządzenie.
Nie mniej ważnymi celem konferencji pozostawało pogłębienie współpracy pomiędzy ośrodkami krajowymi i zagranicznymi zajmującymi się badaniem różnych aspektów współczesnych systemów politycznych. Na zaproszenie organizatorów przybyli przedstawiciele siedemnastu ośrodków naukowych z całego kraju eksplorujących w swoich badaniach zagadnienia z zakresu współczesnych systemów politycznych i ustrojów państwowych, spośród których najliczniej reprezentowanymi były: Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie oraz Uniwersytet Warszawski i oczywiście Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Uroczystego otwarcia obrad dokonał prof. dr hab. Marek Pietraś (dziekan ds. badań naukowych i współpracy z zagranicą), który podziękował organizatorom za wysiłek włożony w organizację konferencji życząc uczestnikom owocnych obrad. Konferencja zgodnie z przyjętą dotychczasową koncepcją organizatorów tej kategorii spotkań składała się z dwóch paneli eksperckich. Pierwszemu z nich przewodniczył prof. dr hab. Andrzej Antoszewski z Uniwersytetu Wrocławskiego, drugi zaś moderował prof. dr hab. Marek Żmigrodzki reprezentujący Wyższą Szkołę Ekonomii i Innowacji w Lublinie. W ramach pierwszego panelu zatytułowanego Dylematy rozliczalności wertykalnej i horyzontalnej swoje wystąpienia zaprezentowali: dr hab. Waldemar Wojtasik z Uniwersytetu Śląskiego, dr hab. Bartłomiej Michalak z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz prof. dr hab. Magdalena Musiał-Karg z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kolejnego dnia, w panelu drugim zatytułowanym Instytucje i mechanizmy rozliczalności horyzontalnej i wertykalnej rezultaty swoich badań zaprezentowali zaś: prof. dr hab. Robert Alberski z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dr hab. Tomasz Słomka z Uniwersytetu Warszawskiego.
Rozważania na temat zachowań wyborczych stanowią bardzo istotną i wciąż rozwijającą się gałąź takich dziedzin jak marketing polityczny, psychologia, socjologia czy teoria polityki. Jak się słusznie zauważa, obserwowany od połowy XX w. rozwój marketingu politycznego, profesjonalizacja kampanii wyborczych i mediatyzacja polityki wpływają na upodmiotowienie wyborcy i sprowadzenie go do roli klienta na rynku politycznym. Dr hab. Waldemar Wojtasik w swoim referacie zatytułowanym Paradoksy wyborów jako instrument rozliczalności wertykalnej w obrazowy sposób przedstawił zawiłości rozliczalności wertykalnej mającej zapewnić obywatelom możliwość wyboru swoich reprezentantów, a następnie ich oceny i egzekwowania sankcji we współczesnej demokracji. Celem przybliżenia struktury procesu rozliczalności wertykalnej zaprezentowanych zostało przez prelegenta szereg przykładowych sytuacji obnażających złożoność tego zjawiska. Jako pierwszą z sytuacji utrudniających w dzisiejszej praktyce rozliczalność rządzących wskazał na asymetrię informacyjną, przejawiająca się między innymi w agendyzacji współczesnych mediów, a pozwalającą przeciwdziałać obligowaniu rządzących do ujawniania i upublicznienia informacji o podejmowanych działaniach. Kolejne utrudnienie stwarzają same kompetencje obywatelskie. Z jednej strony głosowanie retrospektywne wymaga bowiem od wyborców kompetencji do wstecznej oceny efektów działań podjętych przez rządzących, a z drugiej strony głosowanie prospektywne wymaga kompetencji do oceny kierunku, zasadności i możliwości wprowadzania proponowanych im programów politycznych w życie. Dodatkowo, jeżeli pretendenci nie są postrzegani jako mogący lepiej zastąpić dotychczasowych urzędujących, to wyborcy mogą nie zdecydować się na ich poparcie, nawet mimo deklaratywnego sprzeciwu wobec dotychczasowych rządów. Także podejmowanie decyzji wyborczych na podstawie przesłanek aksjologicznych, może na przyszłość zdaniem dr. hab. W. Wojtasika osłabiać mechanizmy rozliczalności. W ciekawej formule przedstawione zostały ponadto przez autora wystąpienia takie zjawiska jak: paradoks tzw. złudzenia pozytywnej sankcji (pomimo, iż rządzący uzyskują lepsze wyniki niż w wyborach legitymizujących ich władzę, to tracą ją), wielkiej koalicji (gdy dwie dominujące siły polityczne tworzą gabinet, a kolejne wybory rozstrzygają, która z nich będzie rządzić samodzielnie), mechanizm „farbowanego lisa” (objawiający się w zmianie „szyldu” partyjnego ugrupowania czy „barw” partyjnych pojedynczego polityka) czy paradoks „bezsilności” (istotny w przypadku rozliczalności indywidualnej, a występujący, gdy w okręgu wyborczym mamy do czynienia z trwałą przewagą jednej opcji politycznej). W podsumowaniu Prelegent wnioskował, iż funkcje systemowo przypisywane wyborom są w rzeczywistości odmienne na poziomie ich praktycznych skutków i nie należy tym samym poprzestawać na idealizacji rozliczalności wertykalnej, ale zmierzać do jej skuteczniejszego zapewnienia.
Od dłuższego czasu tak w naszym kraju, jak i w wielu innych państwach toczy ożywiona dyskusja nad tym, jaki system wyborczy implementować i rozwijać w danym państwie, tak by dzięki niemu osiągać pożądane rezultaty, zapewniając stabilność i efektywność rządów przy zmieniających się warunkach otoczenia. Dr hab. Bartłomiej Michalak w swoim wystąpieniu zatytułowanym Mieszane systemy wyborcze i realizacja dwóch sprzecznych celów reprezentacji politycznej podzielił się ze słuchaczami swoimi przemyśleniami na temat najmłodszej rodziny systemów wyborczych, zwanej przez niektórych hybrydową, a łączącej w sobie formułę proporcjonalną i większościową systemu wyborczego. Zdaniem niektórych badaczy wynalezienie mieszanych systemów wyborczych było bowiem jednym z najważniejszych osiągnięć inżynierii wyborczej minionego stulecia, oferującym obietnicę realizacji najlepszych cech obydwu modeli wyborczych przy wykorzystaniu tylko jednej ordynacji. Referent zauważył, iż w ostatnim czasie w międzynarodowym rozwoju systemów wyborczych wyraźnie widoczną stała się tendencja do odchodzenia od „klasycznych” systemów wyborczych na rzecz ich „kombinowanych” odmian, które w zamierzeniu mają równoważyć relacje pomiędzy odmiennymi, a często wręcz rozbieżnymi celami. Prelegent zaprezentował przegląd definicji samego pojęcia systemu mieszanego tak w ujęciu zarówno prawniczym, jak i politologicznym, po czym w klarowny sposób przybliżył słuchaczom zawiłość zagadnień związanych z istotą działania i cechami mieszanych systemów wyborczych oraz ich typologizacją. Systemy te bowiem, jak wykazała praktyka, wytworzyły zupełnie nową jakość, nie dającą się przy tym zredukować jedynie do sumy efektów wytwarzanych przez ich składowe komponenty tak na poziomie efektów mechanicznych (wynikających z warunków instytucjonalno-technicznych), jak i psychologicznych (będących konsekwencją adaptacyjnych zachowań uczestników procesu wyborczego), stąd dr hab. B. Michalak poprzez swoje badania podejmuje próbę skonkretyzowania odpowiedzi na pytanie jakie konsekwencje polityczne wywołują mieszane systemy wyborcze. Przede wszystkim jakimi tylko sobie właściwymi konsekwencjami politycznymi ich praktyczne zastosowanie skutkuje w zakresie strategii nominowania kandydatów partyjnych, zachowań wyborczych elektoratu, poziomu dysproporcjonalności wyników oraz stopnia partyjnego rozproszenia.
Na koniec pierwszego panelu w swoim wystąpieniu zatytułowanym Innowacje wyborcze i dobre rządzenie (wybrane przykłady) prof. dr hab. Magdalena Musiał-Karg za główny cel postawiła sobie przybliżenie uczestnikom konferencji problematyki „good governance” i rozpoczęcie dyskusji w danym obszarze prezentując doświadczenia w tym zakresie takich państw jak Szwajcaria czy Estonia. Nie ma bowiem, jak wskazywała Profesor M. Musiał-Karg jedynie słusznej odpowiedzi na pytanie jak dobrze rządzić. Powszechnie przyjmuje się jednak, że wszystkie ewentualne jego strategie muszą opierać się na efektywnych, partycypacyjnych systemach rządzenia i instytucjach bazujących na potrzebach i zaangażowaniu wszystkich obywateli oraz charakteryzować się przede wszystkim gotowością do przejmowania odpowiedzialności za zadania, których się podjęto. Rozliczalność, traktowana jest bowiem jako swoisty synonim dobrego rządzenia, wiążąc się bezpośrednio z możliwością rozliczenia władzy publicznej przez społeczeństwo z podjętych decyzji i działań oraz z ustaleniem zakresu odpowiedzialności poszczególnych instytucji. Tematyka „good governance” to w ocenie jej badaczy zagadnienie o ogromnym znaczeniu dla jakości rządzenia i sprawowania władzy w państwie. Pojęcie to, tłumaczone jako „dobre rządzenie”, po raz pierwszy wprowadził do swoich dokumentów Bank Światowy na początku lat 90-tych ubiegłego wieku, który jako jego zasadnicze kryteria przyjął: prawo wyrażania opinii przez obywateli, jakość stanowionego prawa, efektywność administracji publicznej. Dla porównania, dla Komisji Europejskiej kryteriami dobrego rządzenia pozostają: otwartość, partycypacja, koherencja, efektywność oraz rozliczalność; a zgodnie z Europejskim Kodeksem Dobrej Praktyki Administracyjnej dobre rządzenie oznacza podejmowanie decyzji oraz działań charakteryzujące się angażowaniem wszystkich zainteresowanych stron celem jak najpełniejszej realizacji występujących potrzeb społecznych, dążeniem do konsensusu z maksymalnym uwzględnianiem głosów mniejszości, przejrzystością, praworządnością, efektywnością, jak również szeroko rozumianą odpowiedzialnością wobec społeczeństwa. Zasada ta innymi słowy postuluje poprawę jakości zarządzania w instytucjach publicznych oraz wzmacnianie potencjału administracyjnego. Wysoki stopień realizacji tej zasady przyczyniać ma się bowiem do wzrostu zaufania społeczeństwa dla działań podejmowanych przez państwo i jego administrację, jak i stanowić jedną z kluczowych przesłanek budowy potencjału państwa sprzyjającemu rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego. A upodmiotowienie obywateli winno odbywać się między innymi zdaniem Autorki wystąpienia poprzez dostęp do informacji bez biurokracji i stworzenie możliwości podejmowania działań partycypacyjnych z wykorzystaniem nowoczesnych środków technologiczno-informacyjnych.
Drugi panel rozpoczął się od wystąpienia prof. dr hab. Roberta Alberskiego, które poświęcone zostało Sądowi Konstytucyjnemu jako instytucji rozliczalności horyzontalnej realizowanej przede wszystkim poprzez kontrolę legalności norm prawnych w państwie, obok kontroli funkcjonariuszy publicznych poprzez egzekucję ich odpowiedzialności konstytucyjnej czy kontroli legalności działania partii politycznych. Zdaniem prof. R. Alberskiego największy wpływ na zwiększenie efektywności działań sądownictwa konstytucyjnego w tym obszarze mają takie kryteria jak: wszczynanie postępowania, procedura wyboru składu członkowskiego sądu, możliwość realizacji kontroli prewencyjnej czy styl orzekania. Argumentował, że to danie możliwości działań z własnej inicjatywy sądownictwu konstytucyjnemu (co jest dzisiaj rzadko spotykanym rozwiązaniem prawnym) lub choćby zapewnienie opozycji politycznej proceduralnej sposobności jego inicjowania, a nie ugruntowanie prawnie takiej możliwości jedynie podmiotom kontrolowanym przez większość parlamentarną sprzyja rzetelniejszej rozliczalności z podejmowanych działań aktualnej władzy. Podobnie jest w przypadku wyboru składu członkowskiego Sądu Konstytucyjnego. Pożądanym byłoby bowiem każdorazowo oparcie procedury jego wyboru o mechanizm zakładający przede wszystkim konsensus polityczny (np. poprzez wybór większością kwalifikowaną czy zwiększoną różnorodność podmiotową w zakresie samego decydowania personalnego), a nie bezwarunkowe oddanie owej decyzji w ręce aktualnej większości politycznej. Nie zapominajmy też o praktyce działań samego sądu. Zdaniem prelegenta z większą rozliczalnością będziemy mieli do czynienia w przypadku zawarowania prawem możliwości jego działania zarówno w formule kontroli następczej, jak i prewencyjnej. Także sam styl orzekania sędziowskiego może wydatnie wpłynąć na rozliczalność horyzontalną, a to przede wszystkim poprzez oderwanie się działania Sądu Konstytucyjnego jedynie w formule tzw. „ustawodawcy negatywnego” na rzecz wzmocnienia i poszerzenia jego roli interpretacyjnej. Podsumowując swoje wystąpienie prof. R. Alberski potwierdził, iż sądy konstytucyjne mają duży potencjał do rozliczalności horyzontalnej i są ku temu naturalnie predysponowane.
Na zakończenie seminarium dr hab. Tomasz Słomka zaprezentował wystąpienie zatytułowane Relacje między władzą a opozycją jako egzemplifikacja rozliczalności wertykalnej. Casus polski, skupiając się przede wszystkim na opisie relacji między władzą a opozycją w parlamencie polskim i przyjmując reżim czasowy obowiązywania Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Dokonał przy tym w sposób obrazowy opisu owych relacji zarówno na tle warunków kohabitacji, ze zwróceniem szczególnej uwagi na sytuację „odświeżonego” mandatu prezydenckiego, dającego mu szczególnie silną legitymację do działań i kreującego prezydenta na ewentualny ośrodek opozycyjny, jak i w sytuacji pojawienia się organizacji pozaparlamentarnej (przykład Komitet Obrony Demokracji), co autor wystąpienia odczytał jako wyraz negatywnej oceny i dezaprobaty działań opozycji parlamentarnej ze strony społeczeństwa oraz przejaw kształtowania się społecznej opozycji pozaparlamentarnej. Na koniec zaś w ciekawy sposób przybliżył słuchaczom instrumenty, którymi dysponuje opozycja w zakresie odpowiedzialności prawno-politycznej w naszym państwie.
Każda z część seminarium została podsumowana przez uczestników dyskusją nad pojawiającymi się w trakcie wygłaszania referatów pytaniami. Na zakończenie prof. dr hab. Wojciech Sokół w imieniu organizatorów podziękował uczestnikom oraz słuchaczom za udział konferencji, a prof. dr hab. Alicja Stępień-Kuczyńska z Uniwersytetu Łódzkiego zachęcała zgromadzonych do wzięcia udziału w kolejnym planowanym Zjeździe Katedr i Systemów Politycznych, którego przygotowania podjął się ośrodek łódzki, a który poświęcony zostanie problematyce sukcesji władzy w niedemokratycznych systemach politycznych.
dr Monika Kowalska UMCS