Sprawy nauki

20 Czerwca

Źródło: PAN

W czwartek nowy Statut PAN?

Na najbliższym posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego Polskiej Akademii Nauk, które zaplanowano na czwartek 22 czerwca, dyskusji poddany zostanie projekt nowego Statutu PAN, przygotowany przez władze PAN z intencją natychmiastowego przyjęcia go przez ZO – piszą profesorowie Mikołaj Sokołowski i Małgorzata Witko

Nietrudno zauważyć, że próba zmiany Statutu PAN pojawia się wkrótce po odrzuceniu przygotowanego przez to samo gremium nowego projektu reformy PAN, odrzuceniu tak przez środowisko wewnątrz Akademii, np. Radę Dyrektorów Jednostek Naukowych, jak i czynniki zewnętrzne, przede wszystkim Ministerstwo Edukacji i Nauki, którego rola w tworzeniu porządku prawnego dla polskiego systemu nauki nie powinna podlegać ani kwestionowaniu, ani dyskusji. Wygląda tak, jakby władze PAN po fiasku swojego projektu PAN na forum publicznym, postanowiły jego główne założenia wprowadzić niejako „po cichu”, tylnymi drzwiami, nie zważając na fakt, że w Polsce kultura prawna wymaga, aby zmiany ustrojowe czołowych polskich instytucji, w tym przypadku naukowych, odbywały się w drodze konsultacji publicznych, konsensusu społecznego oraz ugody politycznej.

Tymczasem dowiadujemy się, że proponowana zmiana Statutu PAN, obejmująca również kwestie dotyczące funkcjonowania instytutów PAN, nie została przedstawiona ich dyrektorom, ani przewodniczącym rad naukowych, co skutecznie uniemożliwiło podjęcie w instytutach jakiejkolwiek rzeczowej dyskusji nad kierunkiem proponowanych zmian. A zatem trudno dać wiarę w uzasadnienie, które autorzy nowego Statutu dołączyli do tego dokumentu. Czytamy tam m.in.:

Obowiązujący Statut Polskiej Akademii Nauk na przestrzeni ostatnich lat podlegał wielokrotnym zmianom dostosowującym go do zmieniającego się otoczenia prawnego. Wywołało to konieczność jego uporządkowania i aktualizacji. Ponadto niezbędne jest wprowadzenie stałego organu doradczego Prezesa Akademii składającego się z dyrektorów instytutów naukowych, a także wprowadzenie funkcji zastępcy dziekana wydziału, który będzie wspomagał dziekana wydziału.

Naszym zdaniem, powód nowelizacji Statutu PAN jest zupełnie inny. Jego autorom przyświeca identyczny cel, który postawili sobie, przygotowując nowy projekt ustawy o PAN. W naszej ocenie chodzi o chęć zachowania status quo, podyktowaną obawą przed ogłoszeniem projektu alternatywnego przygotowanego przez Ministerstwo Edukacji i Nauki i zapowiadanym przez ministerstwo powszechnym konsultacjom nad przyszłą ustawą, jakie mają się rozpocząć w czerwcu. To by tłumaczyło pośpiech, z jakim autorzy przygotowali i forsują swój projekt. Zamiar ustanowienia nowego Statutu PAN odbieramy jako próbę udaremnienia wprowadzenia w życie tych ideałów, które niejednokrotnie publicznie formułowało Porozumienie Instytutów Naukowych Polskiej Akademii Nauk.

Przypomnijmy w dużym skrócie założenia reformy PAN sformułowane przez PIN PAN, aby odpowiedzieć sobie, czy znalazły wyraz w nowo przygotowanym Statucie PAN. PIN PAN postulowało utworzenie Zgromadzenia Ogólnego Dyrektorów Instytutów PAN, wzorowanego na Zgromadzeniu Ogólnym członków PAN, ale od niego niezależnego i samorządnego, które nie tylko dyskutowałoby wszelkie kwestie związane z funkcjonowaniem instytutów PAN, a zatem dotyczące uprawianej tam nauki, lecz przede wszystkim miało wpływ na wypracowywanie konkretnych rozwiązań, tak prawnych, jak organizacyjnych i finansowych, które umożliwiałyby ich rozwój i wzrost potencjału nauki w Polsce. Uważamy, że tą niejako naturalną drogą pomnażania sukcesów naukowych instytutów, przyczynimy się do wzmocnienia Akademii jako całości. PAN nigdy nie będzie ceniona za hierarchizm i oligarchizm, a jedynie rozliczana z rzeczywistych odkryć naukowych, a te nie są możliwe bez poluzowania, a zatem zdemokratyzowania jej archaicznej organizacji badań naukowych. Powołanie Zgromadzenia Ogólnego Dyrektorów nie miało zatem służyć zmianie struktury nadrzędności (władzy) w PAN, a poprawie warunków prowadzenia badań naukowych, co miałoby
skutkować zwiększeniu ich jakości.

Powołanie Zgromadzenia Dyrektorów Instytutów PAN postulują również autorzy nowego Statutu PAN. Jest to jednak rozwiązanie tylko z pozoru zbieżne z postulatami PIN PAN. W projekcie Statutu, i to już na początku, czytamy bowiem: „§9. W sesjach Zgromadzenia Ogólnego Akademii biorą udział bez głosu stanowiącego członkowie Akademii Młodych Uczonych oraz dyrektorzy instytutów naukowych Akademii”. Nie bardzo zatem wiadomo, czemu ma służyć włączenie do ZO dyrektorów, zrzeszonych w ZD skoro nie przysługują im żadne konkretne prawa, tzn. nie mają posiadać żadnego realnego wpływu na losy, kierowanych przez siebie instytucji. W zaproponowanym porządku prawnym termin „Zgromadzenie Ogólne Dyrektorów” jest całkowicie pusty, gdyż wydrążony z jakichkolwiek znaczeń i wartości. Przewidziano dla niego jedynie następujące „miękkie” obowiązki:

109. Do zadań Zgromadzenia Dyrektorów w szczególności należy:

1) przygotowywanie projektów działań i aktów prawnych mających na celu stworzenie korzystnych warunków dla rozwoju nauki w Polsce, zwłaszcza istotnych dla instytutów naukowych Akademii;

2) udział w konsultacjach dotyczących spraw nauki;

3) konsultowanie opiniowanie wniosków o utworzenie, połączenie, podział, reorganizację, przekształcenie lub likwidację instytutów naukowych Akademii;

4) konsultowanie spraw dotyczących finansowania działalności statutowej instytutów naukowych
Akademii.

Jest to zabieg niezwykle przewrotny. Powołanie tego „ciała bez organów” ma służyć pozornie demokratyzacji ustroju PAN, a w praktyce pozbawieniu dyrektorów ich dotychczasowych prerogatyw do samodzielnego kierowania instytutami i faktyczne przeniesienie władzy nad instytutami na Zgromadzenie Ogólne, w tym jego Prezesa. Czyż trzeba powoływać takie kadłubowe ciało, jak Zgromadzenie Ogólne Dyrektorów, gdy paragraf kolejny Statutu zakłada możliwość zapraszania na posiedzenia ZO dowolnych gości: „§10.  W sesjach Zgromadzenia Ogólnego Akademii mogą uczestniczyć osoby zaproszone przez Prezesa Akademii”. Postawmy sprawę jasno: Porozumienie Instytutów Naukowych Polskiej Akademii Nauk nie zabiegało o iluzoryczny wpływ na losy PAN, a o rzeczywisty wpływ na losy polskiej nauki. Proponowany projekt Statutu PAN nam tego nie gwarantuje.

Poważne zastrzeżenia budzi w nas sposób wprowadzania zmian ustrojowych PAN. Stoimy na stanowisku, iż tak poważne zmiany w strukturze Akademii i sposobie jej kierowania, mogą być wprowadzane tylko ustawowo. Budzi wątpliwość, czy organ, którego nie przewidziano w ustawie, powołany do życia w Statucie, będzie w ogóle legalny. Ale być może właśnie obawa przed złamaniem prawa, skłoniła autorów do tego, że nie wyposażyli Zgromadzenia Ogólnego Dyrektorów w żadne istotne możliwości działania.

Nowo zatwierdzony przez ZO Statut PAN wymaga akceptacji Prezesa Rady Ministrów. Prawdopodobnie wymusi nowelizacje statutów poszczególnych instytutów. Ruszyć zatem musi legislacyjna maszyna. Być może nie da się jej już zatrzymać. A co stanie się, gdy zmiany ustroju PAN, wprowadzane ad hoc pozaustawowo, okażą się niezgodne z prawem, a zatem nielegalne. Kto z nas poniesie za to odpowiedzialność?

Warto przypomnieć że polskie prawo jest prawem stanowionym. Oznacza to, że jego uchwalaniem zajmuje się organ władzy ustawodawczej, którym jest polski parlament, a jedną z jego cech charakterystycznych jest hierarchia aktów prawnych. Znaczy to, iż każdy uszczegóławiający akt niższego rzędu (statut) musi być zgodny z aktem rzędu wyższego (ustawa). Dodatkowo, aby było możliwe wydanie aktu niższego rzędu, ustawa musi na to zezwalać i określić w jakim zakresie można wydać taki akt. Niestety, proponowany statut nie jest zgodny z obecną ustawą o PAN, a przyszłej ustawy jeszcze nie ma. Nie niszczmy prawa i postępujmy w należytej prawnej kolejności!.

Mikołaj Sokołowski, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
Małgorzata Witko, Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni