W jaki sposób przeciwdziałać pogłębiającej się degradacji jakości kształcenia na poziomie wyższym oraz przeciążeniu systemu wymaganiami biurokratycznymi? Memorandum w tej sprawie opracował prof. dr hab. Paweł Chmielnicki z Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Komisji Akredytacyjnej w latach 2012–2027. Dokument nie znalazł dotąd uznania w oczach ministerialnych urzędników. Publikujemy go za zgodą autora.
Memorandum w sprawie strukturalnych problemów jakościowych szkolnictwa wyższego i sposobów ich rozwiązania
Część I. Problemy
1. Katalog najważniejszych problemów jakości kształcenia na poziomach 6 i 7 PRK
System kształcenia na poziomach 6 i 7 Polskiej Ramy Kwalifikacji (popularnie – „na studiach”), obciążony jest poważnymi mankamentami, generowanymi bezpośrednio przez same przepisy prawa. Problemem jest także styl stosowania przepisów, uprawiany przez organy administracji rządowej, w szczególności przez ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego.
Do najważniejszych problemów można zaliczyć:
2. Przykłady z praktyki
Ad. 1) Obecnie, niezależnie od tego, o jaki kierunek studiów chodzi, organy uczelni obowiązane są do przygotowywania niezwykle rozbudowanej dokumentacji kierunku, obejmującej m.in. wielką liczbę elementów w gruncie rzeczy nieistotnych i nieweryfikowalnych, jak np. szczegółowe wyliczenia liczby godzin tzw. „pracy własnej” studenta (t.j. tej, którą student wykonuje sam, ucząc się w domu). Nie istnieją jednak żadne wymagania dotyczące rozliczenia przepracowania tych godzin (ich tworzenie byłoby zresztą działaniem absurdalnym: student poświęca na samodzielną pracę w domu tyle godzin, ile chce, a nie tyle, ile zapisano w programie). W rzeczywistości, projektowanie godzin pracy własnej, w programach studiów, służy głównie uzasadnianiu zmniejszania liczby godzin zajęć realizowanych z bezpośrednim udziałem nauczyciela akademickiego (tzw. „godzin kontaktowych”, „prawdziwych zajęć”).
Chodzi o to, iż Polska uczestniczy w międzynarodowym systemie wymiany opartym na przyznawaniu punktów (tzw. system ECTS) za uzyskanie określonych kompetencji. Punkty przeliczane są na godziny pracy studenta (25-30 godzin daje 1 pkt ECTS), jednak obejmuje to zarówno godziny kontaktowe, jak i pracę własną. Przykładowo, zajęcia „X” mają przypisane 4 pkt ECTS, które przyznawane są za 100 godzin pracy studenta. Pula ta obejmuje na studiach stacjonarnych (dawniej: „dziennych”), 30 godzin „kontaktowych” (czyli normalnych zajęć na uczelni) oraz 70 godzin pracy własnej studenta (samodzielnej, w domu). Jednak na studiach niestacjonarnych (dawniej: „zaocznych”), dokładnie te same zajęcia „X”, z dokładnie tym samym programem i tymi samymi efektami uczenia się, mają przypisane 4 pkt ECTS za 100 godzin pracy, jednak w tym wypadku prawo dopuszcza, iż tylko 15 godzin pracy przypada na zajęcia na uczelni, natomiast 85 godzin – na pracę własną. Czyli ten sam wykład odbywa się raz w wymiarze 30 godzin, raz w wymiarze tylko 15 godzin, efekt dla studenta ma być ten sam, gdyż brak połowy godzin wykładu ma nadrobić sam, pracą własną. Jest to jeden z wielu przypadków opierania przepisów na całkowicie nierealistycznych założeniach i przekierowywaniu uwagi wszystkich zainteresowanych na kwestie drugorzędne.
Z drugiej strony, brakuje realistycznych rozwiązań gwarantujących jakość podstawowych elementów tworzących jakość kształcenia, jak np. kadra nauczycieli akademickich i infrastruktura (zasoby materialne). Składając wniosek o wydanie pozwolenia na utworzenie kierunku studiów, uczelnia przedstawia wykaz osób, które będą prowadziły zajęcia na nowym kierunku oraz deklaracje (tylko deklaracje!) dotyczące pozyskania infrastruktury (budynki, sprzęt, oprogramowanie, biblioteka, etc.), która ma służyć kształceniu. Nie istnieją jednak rozwiązania systemowe, które obligowałyby do sprawdzenia, czy wszystkie te obietnice zostały spełnione po rozpoczęciu kształcenia. Ocena programowa kierunku dokonywana przez Polską Komisję Akredytacyjną odbywa się z reguły dopiero po kilku latach od jego uruchomienia, a uczelnia może do tego czasu realizować swoje deklaracje tak, jak jej pasuje. Na uczelniach jest stałą praktyką usuwanie różnych usterek toku dydaktycznego (jak niewłaściwa obsada zajęć) tylko na czas oceny programowej, zaś po jej pomyślnym odbyciu – powrót do wadliwych działań.
Ad. 2) Jedna z niepublicznych uczelni działa w ten sposób, iż rekrutuje całe grupy studentów – cudzoziemców (głownie z Afryki), którzy ani razu nie pojawiają się na żadnych zajęciach (ani „na żywo”, ani on-line, po postu zajęcia są ujęte w programie, ale faktycznie nie są przeprowadzane), i nie zdają przez całe studia żadnego egzaminu. Płacą jednak czesne, zaś po trzech latach uczelnia wysyła im dyplom ukończenia studiów wyższych. Analogicznie funkcjonuje inna uczelnia, wobec studentów z Polski i Ukrainy. Przykłady te nie są odosobnione, ministerstwo jest zawiadamiane o takich przypadkach, jednak uczelnie takie funkcjonują nieraz, właśnie w taki sposób, przez dziesiątki lat (!!!). Reakcja organów nadzoru jest albo bardzo spóźniona, albo nie ma jej wcale, całymi dekadami. Co więcej, minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego nieraz wydaje pozwolenia na otwarcie kierunku mimo całkowicie negatywnej opinii PKA, a więc przy pełnej świadomości występujących na uczelni, zasadniczych braków. W ostatnich kwartałach dotyczy to np. kierunków lekarskich (!). Pozwolenia ministra na otwarcie takiego kierunku otrzymują uczelnie, które nie dysponują ani kadrą dydaktyczną, ani infrastrukturą. Nie istnieją skuteczne mechanizmy prawne, które blokowałyby takie praktyki.
Ad 3) Obowiązujące przepisy wprowadzają m.in. wiele rozwiązań, pociągających za sobą poważne wydatki zarówno po stronie budżetów publicznych, jak i prywatnych, dotyczące przeciwdziałania popełnianiu przez studentów plagiatów w ramach przygotowywania pracy dyplomowej (magisterskiej, licencjackiej). Kosztowne systemy antyplagiatowe tworzone na podstawie tych przepisów opierają się na automatycznym porównywaniu tekstu pracy z systemową bazą gotowych tekstów. Rzeczywiście, pozwala to wyłapać, w pewnym stopniu, najbardziej prymitywne przypadki oszustw. Systemy te jednak w żaden sposób nie reagują na zjawisko zamawiania przez studentów, napisania ich prac dyplomowych przez inne osoby, za pieniądze (żargonowo: „przez autorów – widmo”). W Internecie można znaleźć wiele ogłoszeń, które w zupełnie jawny sposób oferują takie usługi. Przepisy prawa powszechnie obowiązującego w najmniejszym stopniu nie odnoszą się do takiego typu oszustw, całkowicie przemilczają istnienie zjawiska. W środowisku akademickim nie mówi się o takich przypadkach oficjalnie, trwa zmowa milczenia. Podstawowe przyczyny przedstawiają się, jak niżej.
Poziom kompetencji osób rekrutowanych na studia jest często bardzo niski, absolwentami studiów stają się obecnie osoby, które 30 lat temu nie byłyby w stanie nawet dostać się do liceum ogólnokształcącego. Osoby kończące studia nieraz nie potrafią stworzyć akceptowalnego tekstu w języku polskim. Zjawisko to jest jednak tolerowane, gdyż funkcjonowanie szkolnictwa wyższego oparto o niepisaną zasadę, że „pieniądz idzie za studentem”. Dotyczy to zarówno uczelni niepublicznych, jak i (w nieco mniejszym zakresie, ale nadal znacząco), publicznych. W efekcie władze uczelni i kadra nie są zainteresowane stosowaniem rygorystycznych wymagań i mechanizmów selekcyjnych, gdyż studenci mogliby zniechęcać się nimi, szukać „łatwiejszych” uczelni, a ich odpływ uderzały w podstawy ekonomiczne działania uczelni, co wymuszałoby zamykanie kierunków, redukcją zatrudnienia, etc. W efekcie w społeczeństwie pogłębia się przekonanie, że dyplom ukończenia studiów wyższych można – po prostu – kupić, a posiadanie wykształcenia wyższego o niczym nie świadczy.
Ad 4) Aktualny model prawny przewiduje, że tylko studia niestacjonarne na uczelniach publicznych są bezpłatne. Systemem takim objęte są przy tym najdłużej istniejące, najbardziej prestiżowe, najbardziej pożądane kierunki. Przy rekrutacji na nie przewagę mają osoby pochodzące z rodzin, które stać na dobre przygotowanie dziecka do matury (kosztowne korepetycje, etc.). Osoby z rodzin, których na to nie stać, nie osiągają równie dobrych wyników, nie dostają się na „wymarzony” bezpłatny kierunek na uczelni publicznej i muszą rekrutować się na analogiczny kierunek – albo na studiach niestacjonarnych na uczelni publicznej, albo na uczelni niepublicznej. Sytuacja ta jest dokładnym zaprzeczeniem idei równości i sprawiedliwości społecznej, jaka leży u podstaw konstytucyjnego gwarantowania bezpłatnego dostępu do wykształcenia na poziomie wyższym.
Część II. Propozycja rozwiązania problemów
Proponowany model uczenia się na poziomach 6 i 7 Polskiej Ramy Kwalifikacji („studia wyższe”), bierze pod uwagę zasadę przestrzegania przez RP wiążących ją zobowiązań międzynarodowych, ujętych w aktach formułujących międzynarodowe i unijne standardy w zakresie nauki i szkolnictwa wyższego, jak również regulacje szczególne obowiązujące w Polsce, dotyczące tworzenia i prowadzenia szkół wyższych o charakterze wyznaniowym. Powoduje to, iż reforma istniejącego w Polsce modelu studiów wyższych nie może prowadzić do odstąpienia od rozwiązań fundamentalnych dla wspomnianych wyżej standardów i regulacji szczególnych. Do takich rozwiązań należy m.in. partycypacja przez Polskę w tzw. procesie bolońskim, którego istotę stanowi – co do zasady – stopniowalność kształcenia na poziomie studiów wyższych, stosowanie międzynarodowych standardów systemu zapewniania jakości kształcenia, czy też reguły wzajemnej uznawalności kwalifikacji zawodowych. Z drugiej strony, przyjęte przez Polskę zobowiązania międzynarodowe pozostawiają szeroki zakres swobody nie tylko w kształtowaniu rozwiązań szczegółowych na poziomie krajowym, ale i – w wielu przypadkach – w tworzeniu istotnych odstępstw od zasad ogólnych. Możliwe jest zatem dokonanie nawet głębokich zmian w modelu kształcenia na studiach wyższych, jeżeli tylko nie prowadzą one do jednoznacznej konkluzji o odstąpieniu przez Polskę od stosowania przyjętych standardów.
Za punkt wyjścia do wyodrębnienia modeli kształcenia na poziomach 6 i 7 Polskiej Ramy Kwalifikacji (kategorii studiów) została przyjęta potrzeba deregulacji (odbiurokratyzowania) studiów wyższych. Postulat odbiurokratyzowania studiów, ze szczególna mocą zgłaszany jest przez środowisko akademickie od czasu wdrożenia systemu krajowych ram kwalifikacji i związanych z nim zasad zapewniania jakości kształcenia. Nie należy wiązać tego postulatu wyłącznie z naturalnymi tendencjami do funkcjonowania według dotychczasowych zasad, niechęcią do zmian, czy też obawami przez stawianiem wyższych wymagań. Wypływa on także z uzasadnionych wątpliwości odnośnie potrzeby pogłębiania formalizacji relacji nauczyciel – akademicki – student w ogólności, a także odnośnie celowości jednakowego stosowania, wobec tak zróżnicowanych kierunków studiów, tak dalece rozbudowanych rozwiązań projakościowych. Można postawić pytanie, czy istotnie każdy kierunek studiów musi być objęty takim samym zakresem rygorów prawnych? Czy są ważne powody, aby taka sama intensywność wymagań formalnych adresowana była do kierunków takich, jak – z jednej strony – prawo, lekarski, czy architektura, zaś – z drugiej strony – do takich kierunków jak etnologia i antropologia kulturowa, filologia ugrofińska, czy kulturoznawstwo Azji i Afryki?
Wyeksponowanie tego problemu wiąże się z kolejnym założeniem, leżącym u podstaw dokonanego niżej wyodrębnienia modeli kształcenia na studiach wyższych. Jest nim potrzeba zniwelowania kolizji między presjami płynącymi ze strony różnych potrzeb indywidualnych i zbiorowych, które mają być zaspokajane poprzez szkoły wyższe i studia wyższe.
Wskazanie tych kolizji jest następstwem uznania faktu, iż schemat działania pozwalający na uzyskanie tytułu zawodowego związanego z ukończeniem studiów wyższych (w skrócie: „zdobycie dyplomu”) pozwala na osiągnięcie zróżnicowanych celów działania, będących beneficjami różnych podmiotów zainteresowanych udziałem w toku kształcenia na uczelniach.
Jako głównego beneficjenta wymienionego schematu działania wskazuje się studenta. Z punktu widzenia tego beneficjenta, schemat pozwala na osiągnięcie m.in. następujących celów działania:
Jako beneficjenta omawianego schematu działania można także wskazać podmiot zbiorowy – społeczeństwo (który można zdezagregować na węższe kategorie, jak: pracodawcy, usługobiorcy, itp.) Do głównych beneficjów można w tym przypadku zaliczyć:
Odrębną grupę beneficjentów stanowią osoby prowadzące kształcenie na studiach wyższych (w skrócie: „kadra”). Z perspektywy tego beneficjenta, do głównych celów działania można tu zaliczyć:
W przypadku uczelni niepublicznych, do beneficjentów schematu działania należy zaliczyć również podmioty zarządzające niepubliczną szkołą wyższą i wykonujące wobec niej uprawnienia właścicielskie (w skrócie: „właściciel”). Z ich punktu widzenia do głównych celów działania można zaliczyć:
Nie jest tak, że wszystkie z wymienionych celów współgrają ze sobą. Niektóre z nich są funkcjonalnie rozbieżne, jak w przypadku beneficjów społeczeństwa ujętych w pkt 2 i 3 (umasowienie koliduje z elitarnością).
Wspomniane kolizje potrzeb poszczególnych beneficjentów zachodzą przede wszystkim w obrębie dwóch relacji.
Po pierwsze, presja ze strony adresata aktywności zawodowej absolwenta studiów wyższych (w skrócie: „klient absolwenta”), polegająca na oczekiwaniu możliwie najwyższej jakości tej aktywności zawodowej koliduje z presją ze strony podejścia komercyjnego, łączącego interesy studenta, kadry oraz właścicieli, polegającego na chęci optymalizacji stosunku korzyści i kosztów, związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego absolwenta studiów wyższych.
Po drugie, presja ze strony potrzeb zbiorowych społeczeństwa, dotyczących zapewnienia stałego poziomu rekrutacji do elity społecznej (w tym środowiska naukowców) koliduje z inną presją ze strony potrzeb zbiorowych społeczeństwa, dotyczącą podnoszenia ogólnego poziomu jakości społeczeństwa, poprzez osiągnięcie wysokiego odsetka osób posiadających wykształcenie wyższe. Ta druga presja koreluje – z kolei – od strony kierunku i efektów oddziaływania, z presją ze strony podejścia komercyjnego, łączącego interesy studenta, kadry właścicieli, polegającego na chęci optymalizacji stosunku korzyści i kosztów, związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego absolwenta studiów wyższych.
Wyjście z tych kolizji możliwe jest poprzez odpowiednie zdywersyfikowanie modeli kształcenia na studiach wyższych. Ze względu na zróżnicowanie potrzeb i celów, jednostkowych i zbiorowych, realizowanych za pomocą studiów wyższych, nie ma uzasadnienia utrzymywanie jednorodnego modelu nabywania uprawnienia do prowadzenia kierunku studiów, kontroli i nadzoru nad tokiem dydaktycznym, czy też homogenicznego trybu nadawania tytułów zawodowych.
Wyodrębnienie modeli kształcenia (kategorii studiów) powinno być oparte na kryterium różnicy w celu społecznym prowadzenia danego kierunku studiów. Proponowane, nowe kategorie studiów opierają się na niektórych kategoriach dotychczasowych, które – po przyjęciu prezentowanej propozycji – będą nadal istniały, ale mają podlegać transformacji w kierunku kategorii nowych. Nowe kategorie studiów nawiązują przede wszystkim do istniejących profili studiów: praktycznego i ogólnoakademickiego. Regulacje nowych kategorii studiów nie będą determinowane przez publiczny, lub niepubliczny charakter szkoły wyższej (tak jak to ma miejsce obecnie), ale poprzez samoistnie określone cechy danej kategorii studiów.
Wyodrębnienie kategorii studiów na zasadach przedstawionych niżej, pozwoli na zdjęcie znaczenie części istniejących obecnie ciężarów biurokratycznych z większości kierunków studiów. Dokładna liczba nie jest możliwa do wskazania w tym miejscu, gdyż zależy od szczegółowej kwalifikacji każdego kierunku studiów do określonej kategorii, co będzie m.in. wynikało z przyszłych aktów normatywnych i decyzji wydawanych przez organy władzy publicznej, jednak w przybliżeniu można określić, iż dzięki przyjęciu poniższych rozwiązań, ciężary biurokratyczne zostaną zdjęte z ok. 75 % istniejących obecnie kierunków (taki odsetek kierunków studiów zostanie radykalnie zderegulowany).
Poniższy opis poszczególnych kategorii studiów zostanie rozpoczęty od tych kierunków, które mają być objęte uregulowaniami związanymi ze szczególnymi oczekiwaniami społecznymi wobec niektórych kierunków studiów, zaś zakończony tymi, które będą objęte procesem deregulacji.
2. Kierunki zaufania publicznego
Wyodrębnienie kierunków tego rodzaju ma służyć, przede wszystkim, eliminacji kolizji pomiędzy potrzebami adresatów czynności zawodowych podejmowanych przez absolwentów studiów wyższych, a presją ze strony mechanizmu minimalizacji kosztów (wymiernych i niewymiernych, wszelkich dotyczących kształcenia) działającą na studentów, pracowników i osoby odpowiedzialne za zarządzenie szkołą wyższą, prowadzącą do obniżania poziomu realizacji efektów uczenia się i – co za tym idzie – niższego poziomu kwalifikacji absolwentów wchodzących na rynek pracy. Kolizja ta nie zawsze ma jednakową wagę dla przebiegu interakcji społecznych.
W przypadku niektórych kierunków studiów, aktywność zawodowa ich absolwentów wiąże się z nieporównanie większymi oczekiwaniami wobec jakości dokonywanych przez nich czynności zawodowych i z nieporównanie większym ryzykiem wyrządzenia szkody, na skutek popełnienia błędu, niż w przypadku innych kierunków studiów. Za przykład tej różnicy może np. posłużyć porównanie specyfiki aktywności zawodowej realizowanej po ukończeniu studiów na kierunkach pielęgniarstwo i filmoznawstwo. Nie powinno budzić wątpliwości, iż w przypadku kierunków należących do pierwszego rodzaju, weryfikacja realizacji efektów uczenia się powinna odbywać się ze szczególnym rygoryzmem, gdyż od absolwenta kierunku będzie bezpośrednio zależało – dosłownie – zdrowie i życie innych ludzi. W przypadku studiów drugiego rodzaju, takiej bezpośredniej zależności nie ma i nie ma potrzeby stosowania tak samo wyśrubowanych wymagań projakościowych. Zatem, te kierunki studiów, których wyodrębnienie jest związane ze szczególną odpowiedzialnością społeczną ich absolwentów, będą nazwane kierunkami zaufania publicznego, co nawiązuje – na zasadzie ogólnej idei – do kategorii zawodów zaufania publicznego.
Kierunki zaufania publicznego powinny podlegać szczególnemu reżimowi prawnemu, który powinien być oparty na utrzymaniu konkurencji o zdobycie świadczenia („dyplomu”) pomiędzy studentami. Takie założenie pozwala na wdrożenie realnie działającego systemu weryfikacji efektów uczenia się, uwzględniającego szczególną staranność w działaniu po stronie zarówno studenta, jak i kadry.
Kierunków takich będzie – z założenia – stosunkowo niewiele (w odniesieniu do wolumenu wszystkich kierunków studiów). Będą stanowiły kategorię elitarną wśród kierunków, których celem tworzenia jest pozyskanie dla społeczeństwa i gospodarki narodowej osób o wysokich kwalifikacjach zawodowych. Prestiż studiowania na kierunkach zaufania publicznego będzie zatem wysoki, co pozwoli na realizację celu działania w postaci rekrutacji do elity społecznej osób o wysokich predyspozycjach intelektualnych i usunięcie – po części – skutków kolizji pomiędzy potrzebami zbiorowymi społeczeństwa, dotyczącymi – z jednej strony – zapewnienia stałego poziomu rekrutacji do elity społecznej (w tym środowiska naukowców) i – z drugiej strony – podnoszenia ogólnego poziomu jakości społeczeństwa, poprzez osiągnięcie wysokiego odsetka osób posiadających wykształcenie wyższe.
Tworzenie kierunków zaufania publicznego nie będzie bezpośrednio skorelowane ze statusem jednostki organizacyjnej uczelni jako podmiotu prowadzącego badania naukowe. Kierunki te będą mogły być prowadzone przez uczelnie o różnym statusie prawnym, ale pod warunkiem spełnienia wysoko postawionych wymagań dotyczących, przede wszystkim, kwalifikacji kadry i weryfikacji efektów uczenia się.
Do kategorii kierunków zaufania publicznego zaliczane będą wyłącznie kierunki studiów związane z wykonywaniem pracy zawodowej wymagającej szczególnie wysokiego poziomu profesjonalizmu i podwyższonej staranności w działaniu, ze względu na ryzyko bezpośredniego wystąpienia dotkliwych, negatywnych konsekwencji dla adresata czynności zawodowych, w przypadku popełnienia błędu przez osobę wykonującą te czynności.
Lista kierunków zaufania publicznego określana byłaby aktem prawa powszechnie obowiązującego (ustawą lub rozporządzeniem), przy czym kwalifikacja kierunku do omawianej kategorii zależałaby ustawowo od spełnienia przesłanki wykonywania pracy zawodowej wymagającej szczególnie wysokiego poziomu profesjonalizmu i podwyższonej staranności w działaniu, ze względu na ryzyko bezpośredniego wystąpienia dotkliwych, negatywnych konsekwencji dla adresata czynności zawodowych, w przypadku popełnienia błędu przez osobę wykonującą te czynności.
Lista kierunków zaufania publicznego w szczególności obejmowałaby większość (co najmniej, być może wszystkie) kierunków studiów objętych obecnie systemem standardów kształcenia. Obecnie standardy kształcenia określono (rozporządzeniem) m.in. dla kierunków: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa, weterynarii i architektury, kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela. Jest to – po części – implementacja dyrektywy 2005/36 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych (Dz.Urz. UE L 255 z 30.9.2005, s. 22), wprost dotyczącej kształcenia lekarzy, lekarzy dentystów, lekarzy weterynarii, pielęgniarek, położnych, farmaceutów i architektów.
Zwraca uwagę, iż większość z tych kierunków studiów jest równocześnie objęta formułą studiów jednolitych magisterskich. Można zatem twierdzić, iż za wprowadzeniem standardów kształcenia dla tych kierunków stoją te same, lub podobne przesłanki, co w przypadku instytucji studiów jednolitych. Zakresy tych instytucji jednak nie pokrywają się w całości. Np. prawo to studia obligatoryjnie jednolite (magisterskie), jednak bez standardów kształcenia, natomiast kształcenie w zawodzie nauczyciela jest objęte standardami, ale nie jest objęte systemem studiów jednolitych.
Obecnie przepisy prawa powszechnie obowiązującego nie stanowią o żadnych kryteriach, którymi powinien kierować się właściwy minister, wybierając określony kierunek studiów jako ten, dla którego należy wskazać standardy kształcenia, lub jako ten, który powinien zostać zaliczony do kategorii studiów jednolitych magisterskich. Rodzi to łatwość stawiania zarzutów o dowolność i działanie pod wpływem presji danego lobby zawodowego.
Przyjęcie czytelnego kryterium kwalifikacji do kategorii zawodów zaufania publicznego pozwala na uporządkowanie decyzji o zaliczeniu kierunku do określonej kategorii i niweluje szanse na skuteczne promowanie szczególnego statusu danego kierunku, przez lobby zawodowe.
Nabycie przez uczelnię uprawnień do prowadzenia kierunku wymagałoby zgody ze strony organu władzy publicznej (właściwego ministra). Tylko w przypadku uczelni badawczych obowiązek ten nie będzie istniał. Uczelnie badawcze będę mogły tworzyć kierunek zaufania publicznego tylko w zakresie dyscyplin należących do tej dziedziny nauki, w której jednostka prowadząca kierunek posiada uprawnienia do nadawania stopni naukowych. Zgoda właściwego ministra jest elementem uprzedniej weryfikacji jakości kształcenia i ma służyć przede wszystkim zapewnieniu wysokiego standardu kwalifikacji kadry kierunku i systemu weryfikacji realizacji efektów uczenia się, zorientowanego na nabycie wysokich kwalifikacji zawodowych. Zgoda wydawana będzie na zasadach analogicznych do tych, które obecnie obowiązują w odniesieniu do wniosku o wydanie pozwolenia na utworzenie kierunku studiów. Przy wydawaniu zgody, właściwy minister będzie brał pod uwagę ogólną liczbę miejsc dostępnych w kraju, na dany kierunek zaufania publicznego, biorąc pod uwagę potrzeby rynku pracy i potrzebę stabilizacji zawodowej osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, niezbędnej do poszerzania i aktualizacji kwalifikacji zawodowych. Brak możliwości realizacji jednej z tych potrzeb będzie stanowił samoistną przesłankę do odmowy wydania zgody na utworzenie kierunku.
W przypadku uczelni badawczych, właściwy minister będzie mógł wyrazić sprzeciw wobec utworzenia kierunku, który będzie musiał zostać zgłoszony w określonym przez ustawę terminie, rozpoczynającym bieg od daty wpływu zawiadomienia o utworzeniu kierunku. Przy zgłoszeniu sprzeciwu wobec utworzenia kierunku, właściwy minister będzie brał pod uwagę ogólną liczbę miejsc dostępnych w kraju, na dany kierunek uniwersytecki, biorąc pod uwagę potrzeby państwa w zakresie zachowania potencjału związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych, a także dostępność środków finansowych. Brak możliwości realizacji jednej z tych potrzeb będzie stanowił samoistną przesłankę do odmowy wydania zgody na utworzenie kierunku lub do wyrażenia sprzeciwu.
Kierunki prowadzone obecnie na uczelniach, które miałyby zostać przekształcone w kierunki zaufania publicznego, będę podlegać odrębnej weryfikacji podejmowanych dotychczas działań projakościowych. W wypadku niesatysfakcjonującego wyniku weryfikacji, właściwy minister będzie odmawiał zgody na przekształcenie kierunku i wyznaczał termin do jego wygaszenia. Weryfikacja wg. zasad w/w będzie dotyczyła także kierunków prowadzonych na uczelniach posiadających najwyższy status.
Rekrutacja na kierunki zaufania publicznego będzie zawsze uwzględniała wymagania jednoznacznie związane ze specyfiką kierunku studiów, m.in. poziom ocen na świadectwie maturalnym uzyskanych w przypadku konkretnych przedmiotów.
Właściwy minister będzie określał limity przyjęć na każdy istniejący kierunek zaufania publicznego, na zasadach analogicznych do tych, jakie obowiązują np. w przypadku kierunku lekarskiego. Określając limity na istniejące kierunki studiów będzie uwzględniał potrzeby rynku pracy i potrzebę stabilizacji zawodowej osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, niezbędnej do poszerzania i aktualizacji kwalifikacji zawodowych. Ograniczona liczba miejsc oferowanych w skali kraju na dany kierunek zaufania publicznego będzie stymulowała kandydatów do konkurencji o uzyskanie wstępu na ten kierunek studiów oraz o uzyskanie dyplomu. Pozwoli to na samoistne wykształcenie się mechanizmów selekcyjnych, które spowodują, że na kierunkach zaufania publicznego będą studiować osoby o predyspozycjach odpowiednich do rangi społecznej aktywności zawodowej, związanej z kierunkiem studiów.
Bazą rozwiązań prawnych dla kierunków zaufania publicznego, są obecne regulacje profilu praktycznego, w tym rozwiązania dotyczące udziału zajęć związanych z praktycznym przygotowaniem zawodowym i praktyk zawodowych. Wartością dodaną, związaną z wprowadzeniem kategorii kierunków zaufania publicznego jest nobilitacja kształcenia praktycznego. W przestrzeni publicznej pojawią się jednoznaczne przesłanki, aby kształcenia praktycznego nie kojarzyć z kształceniem „drugiej kategorii”, z „przysposabianiem do zawodu”, ale przeciwnie – z kształceniem o wysokich walorach.
Kierunki zaufania publicznego będą finansowane z dotacji na studia stacjonarne, niezależnie od rodzaju szkoły wyższej, w której są prowadzone (publiczna, niepubliczna). Dotacja będzie kierowana do konkretnej jednostki i nie będzie mogła być wykorzystana przez uczelnię na finansowanie innego kierunku studiów. Dotacja będzie udzielana na zasadzie wieloletniego kontraktu, w wysokości pozwalającej na pokrycie wszystkich kosztów prowadzenia kierunku na studiach stacjonarnych. Uczelnie badawcze, które będą tworzyć kierunek zaufania publicznego samodzielnie, będą mogły uzyskać od właściwego ministra promesę na udzielnie dotacji na prowadzenie kierunku (na zawarcie kontraktu na prowadzenie kierunku). Promesa będzie traciła moc w razie wyrażenia sprzeciwu wobec utworzenia kierunku, zgłoszonego z powodu niespełnienia warunków prowadzenia kierunku. W przypadku szkół wyższych, które zobowiązane będą do uzyskania zgody na prowadzenie kierunku, zgoda będzie miała moc promesy.
W przypadku kierunków zaufania publicznego możliwe będzie prowadzenie studiów zarówno w formie stacjonarnej, jak i niestacjonarnej, ale liczba miejsc na studiach niestacjonarnych będzie uwzględniana w ogólnych limitach miejsc (przypadających na kraj i na uczelnię). Tak jak dotychczas, studia niestacjonarne będą studiami odpłatnymi. Liczba miejsc na studiach niestacjonarnych nie będzie mogła być wyższa niż 50% miejsc na studiach stacjonarnych.
Ukończenie kierunku zaufania publicznego ma wiązać się z końcowym egzaminem państwowym (i dyplomem państwowym), który będzie przeprowadzany albo na zasadach już istniejących (np. kierunek lekarski), albo podobnych do już istniejących. Przygotowanie pracy dyplomowej może stanowić element egzaminu państwowego, jeżeli uzasadnia to specyfika kierunku studiów. Końcowy egzamin państwowy albo będzie stanowił etap nabywania uprawnień do kontynuowania kształcenia zawodowego (np. w ramach aplikacji prawniczych), albo jego wyniki będą przesądzały o nabyciu takich uprawnień.
Swoboda decyzji władz uczelni/jednostki w określaniu efektów, programu kształcenia i innych elementów toku dydaktycznego na kierunku zaufania publicznego będzie znacznie ograniczona. Na kierunkach zaufania publicznego w każdym wypadku będą obowiązywały standardy kształcenia, stanowione w drodze rozporządzenia. Kierunki zaufania publicznego mają podlegać pełnemu rygorowi kontroli i nadzoru ze strony organów władzy publicznej, skupionych na zachowaniu wysokiego standardu kwalifikacji kadry kierunku i systemu weryfikacji realizacji efektów uczenia się, zorientowanego na nabycie wysokich kwalifikacji zawodowych.
Kierunki zaufania publicznego prowadzone byłyby – co do zasady – jako jednolite studia magisterskie, ewentualnie – na zasadzie wyjątku – jako studia I i II stopnia. Jednak w tym wypadku wymagane będzie spełnienie warunku wysokiej koherencji między efektami i programami studiów I i II stopnia.
Ukończenie kierunku zaufania publicznego wyróżnione byłoby tytułem zawodowym „magistra” (w przypadku studiów jednolitych, albo studiów II stopnia), lub „specjalisty” (w przypadku studiów I stopnia), przy możliwości stosowania odmiennych tytułów związanych ze specyfiką danego kierunku studiów.
Założenia odnośnie szczegółowych warunków prowadzenia kierunku zaufania publicznego:
3. Kierunki uniwersyteckie
Wyodrębnienie kierunków tego rodzaju ma służyć, przede wszystkim, eliminacji kolizji pomiędzy zbiorowymi, dotyczącymi – z jednej strony – zapewnienia stałego poziomu rekrutacji do elity społecznej (w tym do środowiska naukowców) i – z drugiej strony – podnoszenia ogólnego poziomu jakości społeczeństwa, poprzez osiągnięcie wysokiego odsetka osób posiadających wykształcenie wyższe. Nakierowane jest na utrzymanie stałego poziomu potencjału państwa, związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych. A także na rozwój środowisk opiniotwórczych, dysponujących najwyższym potencjałem intelektualnym i kreatywnym, mających zasadniczy wpływ na kształtowanie się świadomości społecznej.
Studia wyższe były niegdyś niekwestionowanym sposobem rekrutacji do elity społecznej na zasadzie kryterium zdolności twórczych i predyspozycji intelektualnych, a nie rekrutacji na zasadzie statusu finansowego, dokonania projekcji siły, czy też rozpoznawalności medialnej. Walor ten został w ciągu ostatnich trzech dekad poważnie uszczuplony, w związku z potrzebą poszerzenia dostępu do studiów wyższych (umasowieniem) i – związanym z tym – niekorzystnym oddziaływaniem mechanizmów komercyjnych.
Presja ze strony mechanizmu minimalizacji kosztów (wymiernych i niewymiernych związanych z tokiem kształcenia, przede wszystkim chodzi o nakład czasu i pracy) działająca na studentów i kadrę, prowadzi do promowania – jako absolwentów studiów wyższych – osób nie wykazujących predyspozycji kojarzonych tradycyjnie z uzdolnieniami i kwalifikacjami intelektualnymi właściwymi dla wykształcenia wyższego. Sytuacja ta jest rozpoznana w przestrzeni publicznej, a świadomość jej istnienia wpływa niekorzystnie na ocenę studiów wyższych jako mechanizmu pozwalającego na skuteczną rekrutacją do elity. Ponadto, umasowienie studiów wyższych i obniżenie ich prestiżu nieuchronnie prowadzi do rozproszenia populacji osób o wysokich predyspozycjach, wśród osób o predyspozycjach przeciętnych, które są wystarczające do pomyślnego funkcjonowania na rynku pracy i podnoszenia ogólnego poziomu jakości życia społecznego, ale nie pozwalają na zaspokojenie tych potrzeb społecznych, które związane są ze szczególnymi uzdolnieniami i predyspozycjami.
Wyodrębnienie studiów uniwersyteckich ma służyć zogniskowaniu zainteresowania znaczącej części osób o wysokich predyspozycjach intelektualnych i zdolnościach twórczych, wokół określonych kierunków studiów, istotnych zwłaszcza z punktu widzenia potrzeby zachowania potencjału państwa, związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych.
Do kategorii kierunków uniwersyteckich zaliczane będą wyłącznie kierunki studiów prowadzone przez te jednostki organizacyjne, które posiadają określone (wysokie) kategorie oceny działalności naukowo – badawczej. Byłyby to zatem kierunki prowadzone głównie w uczelniach badawczych, ale nie tylko. Tworzenie kierunków uniwersyteckich będzie dostępne także, na równych prawach, dla uczelni niepublicznych, pod warunkiem uzyskania określonej (wysokiej) kategorii oceny działalności naukowo-badawczej. Ustalenie, które kategorie oceny działalności naukowo – badawczej uprawniają do prowadzenia kierunku uniwersyteckiego, będzie należeć do właściwego ministra, który uwzględni potrzeby państwa w zakresie zachowania potencjału związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych, a także dostępność środków finansowych.
Lista kierunków tego rodzaju nie byłaby ustalana w drodze aktu prawa powszechnie obowiązującego, jak w przypadku kierunków zaufania publicznego. Wykaz kierunków uniwersyteckich kształtowałby się jako pochodna oceny działalności naukowo-badawczej jednostek organizacyjnych, uzyskania przez nie zgody na prowadzenie uniwersyteckiego kierunku studiów i uzyskania przez jednostkę dotacji na prowadzenie działalności dydaktycznej.
Nabycie przez uczelnię uprawnień do prowadzenia kierunku uniwersyteckiego wymagałoby zgody ze strony organu władzy publicznej (właściwego ministra). Tylko w przypadku uczelni wchodzących w skład publicznej sieci szkół wyższych (w tym uczelni badawczych) obowiązek ten nie będzie istniał. Uczelnie będę mogły samodzielnie tworzyć kierunek uniwersytecki tylko w zakresie dyscyplin należących do tej dziedziny nauki, w której jednostka prowadząca kierunek posiada uprawnienia do nadawania stopni naukowych. Zgoda właściwego ministra jest elementem uprzedniej weryfikacji jakości kształcenia i ma służyć przede wszystkim zapewnieniu wysokiego standardu kwalifikacji kadry kierunku i systemu weryfikacji realizacji efektów uczenia się, zorientowanego na przygotowanie do prowadzenia badań naukowych.
W przypadku uczelni wchodzących w skład publicznej sieci szkół wyższych (w tym uczelni badawczych), właściwy minister będzie mógł wyrazić sprzeciw wobec utworzenia kierunku, który będzie musiał zostać zgłoszony w określonym przez ustawę terminie, rozpoczynającym bieg od daty wpływu zawiadomienia o utworzeniu kierunku. Przy wydawaniu zgody, albo zgłoszeniu sprzeciwu wobec utworzenia kierunku, właściwy minister będzie brał pod uwagę ogólną liczbę miejsc dostępnych w kraju, na dany kierunek uniwersytecki, biorąc pod uwagę potrzeby państwa w zakresie zachowania potencjału związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych, a także dostępność środków finansowych. Brak możliwości realizacji jednej z tych potrzeb będzie stanowił samoistną przesłankę do odmowy wydania zgody na utworzenie kierunku lub do wyrażenia sprzeciwu.
Kierunki prowadzone obecnie na uczelniach, które miałyby zostać przekształcone w kierunki uniwersyteckie, będę podlegać odrębnej weryfikacji podejmowanych dotychczas działań projakościowych. W wypadku niesatysfakcjonującego wyniku weryfikacji, właściwy minister będzie odmawiał zgody na przekształcenie kierunku i wyznaczał termin do jego wygaszenia. Weryfikacja wg. zasad w/w nie będzie dotyczyła kierunków prowadzonych na uczelniach badawczych.
Rekrutacja na kierunki uniwersyteckie będzie zawsze uwzględniała wymagania jednoznacznie związane ze specyfiką kierunku studiów, m.in. poziom ocen na świadectwie maturalnym uzyskanych w przypadku konkretnych przedmiotów.
Kierunki uniwersyteckie nie będą objęte centralnie określanym limitem przyjęć, jak w przypadku kierunków zaufania publicznego. Limity przyjęć wynikałyby z zasad ogólnych, obowiązujących obecnie, a ponadto z konieczności uwzględnienia realnych potrzeb związanych z zachowaniem potencjału związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych, a ponadto z możliwości finansowych jednostki związanych z poziomem uzyskanej dotacji dydaktycznej. Ograniczona liczba miejsc oferowanych na dany kierunek uniwersytecki będzie stymulowała kandydatów do konkurencji o uzyskanie wstępu na ten kierunek studiów oraz o uzyskanie dyplomu. Pozwoli to na samoistne wykształcenie się mechanizmów selekcyjnych, które spowodują, że na kierunkach uniwersyteckich będą studiować osoby o wysokich predyspozycjach intelektualnych i zdolnościach twórczych.
Bazą rozwiązań prawnych dla kierunków uniwersyteckich, są obecne regulacje profilu ogólnoakademickiego, w tym udziału zajęć związanych z prowadzonymi badaniami naukowymi. Wartością dodaną, związaną z wprowadzeniem kategorii kierunków uniwersyteckich jest silniejsze niż dotąd odniesienie kształcenia ogólnoakademickiego do zachowania potencjału państwa związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych.
Prowadzenie kierunków uniwersyteckich byłoby, pod względem finansowym, pochodną posiadania przez jednostkę wysokiego poziomu oceny parametryzacyjnej działalności naukowej i pozyskania z tego tytułu dotacji na studia stacjonarne, niezależnie od rodzaju uczelni, w której są prowadzone (publiczna, niepubliczna). Dotacja będzie kierowana do konkretnej jednostki i nie będzie mogła być wykorzystana przez uczelnię na finansowanie innego kierunku studiów. Dotacja będzie udzielana na zasadzie wieloletniego kontraktu. W wypadku braku pokrycia wszystkich kosztów prowadzenia kierunku ze środków dotacji, niepubliczne szkoły wyższe będą mogły pobierać opłaty dodatkowe w wysokości pozwalającej na pokrycie różnicy pomiędzy kwotą dotacji a rzeczywistymi kosztami prowadzenia kierunku uniwersyteckiego. Wysokość dodatkowej opłaty będzie podlegała kontroli właściwego ministra i w wypadku stwierdzenia rażącej nieprawidłowości w kalkulacji opłaty, minister będzie miał prawo cofnąć zgodę na prowadzenie kierunku (lub nakazać jego wygaszenie). Uczelnie, które będą tworzyć kierunek uniwersytecki samodzielnie, będą mogły uzyskać od właściwego ministra promesę na udzielnie dotacji na prowadzenie kierunku (na zawarcie kontraktu na prowadzenie kierunku). Promesa będzie traciła moc w razie wyrażenia sprzeciwu wobec utworzenia kierunku, zgłoszonego z powodu niespełnienia warunków prowadzenia kierunku. W przypadku szkół wyższych, które zobowiązane będą do uzyskania zgody na prowadzenie kierunku, zgoda będzie miała moc promesy.
W przypadku kierunków uniwersyteckich możliwe będzie prowadzenie studiów zarówno w formie stacjonarnej, jak i niestacjonarnej. Tak jak dotychczas, studia niestacjonarne będą studiami odpłatnymi. Liczba miejsc na studiach niestacjonarnych nie będzie mogła być wyższa niż 50% miejsc na studiach stacjonarnych.
Ponieważ kierunkami uniwersyteckimi powinny być zainteresowane przede wszystkim osoby o uzdolnieniach twórczych, ukończenie studiów na kierunku uniwersyteckim będzie wiązało się z przygotowaniem pracy dyplomowej, a tylko na zasadzie wyjątku z egzaminem końcowym, organizowanym przez jednostkę prowadzącą kierunek.
Swoboda decyzji władz uczelni/jednostki w określaniu efektów, programu kształcenia i innych elementów toku dydaktycznego na kierunku uniwersyteckim będzie wynikała z zasad ogólnych, inaczej niż w przypadku kierunków zaufania publicznego. Na kierunkach uniwersyteckich nie będą obowiązywały standardy kształcenia. Kierunki tego rodzaju będą podlegały podwyższonemu rygorowi kontroli i nadzoru ze strony organów władzy publicznej, skupionych na zachowaniu wysokiego standardu kwalifikacji kadry kierunku i systemu weryfikacji realizacji efektów uczenia się, zorientowanego na nabycie wysokich kwalifikacji do pracy badawczej.
Kierunki uniwersyteckie prowadzone byłyby – co do zasady – jako studia I i II stopnia, wymagane będzie spełnienie warunku wysokiej koherencji między efektami i programami studiów I i II stopnia. Ewentualnie – na zasadzie wyjątku – studia uniwersyteckie będą prowadzone jako jednolite studia magisterskie.
Ukończenie kierunku uniwersyteckiego wyróżnione byłoby tytułem zawodowym „magistra” (w przypadku studiów jednolitych, albo studiów II stopnia), lub „licencjata” (w przypadku studiów I stopnia), przy możliwości stosowania odmiennych tytułów związanych ze specyfiką danego kierunku studiów.
Założenia odnośnie szczegółowych warunków prowadzenia kierunku uniwersyteckiego:
Do tej kategorii należałyby wszystkie pozostałe kierunki studiów, czyli zdecydowana większość. Tworzenie kierunków nieregulowanych ma podlegać klauzuli enumeracji negatywnej: każdy kierunek, który nie wykazuje specyfiki związanej ze szczególnymi oczekiwaniami społecznymi wobec kwalifikacji absolwentów kierunku, ani nie jest kluczowy dla utrzymania i rozwoju potencjału państwa, związanego z możliwością wszechstronnego prowadzenia prac naukowych, badawczych i rozwojowych, będzie kierunkiem nieregulowanym. Regulacje kategorii kierunków nieregulowanych będą podporządkowane zasadzie minimum ingerencji państwa w autonomię uczelni. Szczególnie w zakresie tworzenia kierunku, które ma być maksymalnie wolne od działań nadzorczych opartych na uznaniu administracyjnym. Kierunki nieregulowane będą zatem tymi, które w sposób najpełniejszy realizują zasadę autonomii szkół wyższych o której mowa w art. 70 ust. 5 Konstytucji RP.
Finansowanie kierunku nieregulowanego byłoby oparte na modelu komercyjnym (kierunek byłby uruchamiany w zależności od oceny potrzeb kształcenia i możliwości finansowych dokonywanej przez władze uczelni). Do kategorii kierunków nieregulowanych zaliczane będą kierunki studiów prowadzone zarówno przez uczelnie publiczne, jak i niepubliczne. Zarówno uczelnie publiczne, jak i niepubliczne będą mogły wystąpić o dotację projakościową na prowadzenie kierunku nieregulowanego. Przyznanie dotacji będzie oparte o klarowne przesłanki przyznawania oceny, związane z oceną rezultatów działalności naukowej jednostki oraz z oceną systemu weryfikacji efektów uczenia się. Dotacja będzie udzielana na zasadzie wieloletniego kontraktu. Jeżeli będzie to niezbędne do realizacji założeń polityki edukacyjnej państwa, właściwy minister będzie mógł zawrzeć kontrakt na dotowanie innego kierunku nieregulowanego, niż kierunek nieregulowany finansowany z dotacji projakościowej. W przypadku kierunków nieregulowanych możliwe będzie prowadzenie studiów zarówno w formie stacjonarnej, jak i niestacjonarnej. Tak jak dotychczas, studia niestacjonarne będą studiami odpłatnymi. Liczba miejsc na studiach niestacjonarnych na uczelni niepublicznej nie będzie limitowana, na uczelni publicznej nie będzie mogła przekroczyć 100% liczby miejsc dostępnych na studiach stacjonarnych.
Lista kierunków tego rodzaju nie byłaby ustalana w drodze aktu prawa powszechnie obowiązującego, jak w przypadku kierunków zaufania publicznego. Wykaz kierunków nieregulowanych kształtowałby się jako pochodna oceny potrzeb kształcenia i możliwości finansowych dokonywanej przez władze uczelni.
Nabycie uprawnień do prowadzenia kierunku nie wymagałoby zgody ze strony właściwego ministra, a jedynie braku sprzeciwu z jego strony, który musiałby zostać zgłoszony w określonym przez ustawę terminie, rozpoczynającym bieg od daty wpływu zawiadomienia o utworzeniu kierunku. Do zawiadomienia będą dołączane dokumenty w zakresie niezbędnym do stwierdzenia, iż kierunek będzie prowadzony zgodnie z przepisami prawa powszechnie obowiązującego. W razie powzięcia uzasadnionego stanem dokumentacji podejrzenia naruszenia prawa, właściwy minister będzie wydawał postanowienie o wszczęciu postępowania sprawdzającego. W tej fazie postępowania udział Polskiej Komisji Akredytacyjnej będzie wyłączony. Postanowienie będzie podlegało zaskarżeniu do sądu administracyjnego. Dopiero po bezskutecznym upływie terminu do wniesienia skargi lub w wypadku jej prawomocnego oddalenia, właściwy minister będzie toczył postępowania sprawdzające, obejmujące wydanie opinii przez Polską Komisję Akredytacyjną, która będzie mogła, celem wyjaśnienia wszystkich okoliczności prawy, przeprowadzić wizytację uczelni.
Kierunki nieregulowane prowadzone obecnie na uczelniach, nie będę podlegać, po wejściu w życie ustawy, odrębnej weryfikacji podejmowanych dotychczas działań projakościowych.
Zasady rekrutacji na kierunki nieregulowane będą ustalane przez organy uczelni.
Kierunki nieregulowane nie będą objęte centralnie określanym limitem przyjęć, jak w przypadku kierunków zaufania publicznego. Limity przyjęć będą wynikały z zasad ogólnych, obowiązujących obecnie, a ponadto z konieczności uwzględnienia realnych możliwości finansowych jednostki.
Bazą rozwiązań prawnych dla kierunków nieregulowanych, są zarówno obecne regulacje profilu ogólnoakademickiego, jak i praktycznego. Kierunki nieregulowane będą mogły zachować dotychczasowy profil w okresie przejściowym, określonym przepisami wprowadzającymi ustawę. Po upływie okresu przejściowego organy uczelni będą swobodnie ustalały zakres ujęcia w efektach kształcenia i programie studiów elementów kształcenia praktycznego. Przestanie istnieć sztywny podział na kierunki które mają kształcić praktycznie (przygotowywać do zawodu) i na kierunki, które mają realizować kształcenie związane z badaniami naukowymi. Warunki formalne związane z proporcjami efektów, zajęć, punktów ECTS i treści programowych związanych z kształceniem praktycznym będą aktualizowane tylko wówczas, jeżeli uczelnia będzie zamierzała zastosować szczególne przepisy o udziale w minimum kadrowym osób nieposiadających stopnia naukowego (zob. niżej).
Ukończenie studiów na kierunku nieregulowanym będzie wiązało się z przygotowaniem pracy dyplomowej, albo z egzaminem końcowym, organizowanym przez jednostkę prowadzącą kierunek (wewnętrznym). Wybór jednej z tych form będzie uwzględniał stopień zdolności studenta do samodzielnej pracy o charakterze twórczym.
Swoboda decyzji władz uczelni/jednostki w określaniu efektów, programu kształcenia i innych elementów toku dydaktycznego na kierunku nieregulowanym będzie wynikała z zasad ogólnych, inaczej niż w przypadku kierunków zaufania publicznego. Na kierunkach nieregulowanych nie będą obowiązywały standardy kształcenia. Kierunki tego rodzaju mają podlegać znacząco ograniczonemu rygorowi kontroli i nadzoru ze strony organów władzy publicznej, w porównaniu z rygorem dotyczącym kierunków zaufania publicznego i uniwersyteckich. Zakres formalizacji działań projakościowych dotyczących kierunku nieregulowanego ma być jednoznacznie węższy, w porównaniu do kierunków zaufania publicznego i kierunków uniwersyteckich. Będzie oparty na zasadzie „minimum struktur i procedur”. Rygor nadzorczy dotyczący kierunków nieregulowanych będzie nakierowany przede wszystkim na zapewnienie realizacji praw usługobiorców, na zasadzie zbliżonej do ochrony praw konsumenta. Ocena programowa kierunku będzie odbywała się albo na wniosek właściwego ministra i tylko w wypadku powzięcia przez niego uzasadnionego podejrzenia naruszenia prawa, albo na wniosek uczelni, w wypadku podjęcia przez nią starań o dotację projakościową, lub o przekształcenie kierunku w uniwersytecki lub w kierunek zaufania publicznego.
Kierunki nieregulowane prowadzone byłyby – co do zasady – jako studia I i II stopnia, przy czym nie musiałyby spełniać wymagania wysokiej koherencji między efektami i programami studiów I i II stopnia. Ukończenie kierunku studiów nieregulowanych wyróżnione byłoby tytułem zawodowym „licencjat” (w przypadku studiów I stopnia), lub „bakalaureat” (w przypadku studiów II stopnia), przy możliwości stosowania odmiennych tytułów związanych ze specyfiką danego kierunku studiów.
Założenia odnośnie szczegółowych warunków prowadzenie kierunku nieregulowanego:
Dostęp do studiów wyższych, jako jednej z form nauki stanowi realizację publicznego prawa podmiotowego określonego nie tylko aktach prawa krajowego (art. 70 ust. 1 Konstytucji RP), ale i w aktach prawa międzynarodowego. Już w 1948 r. w Powszechna Deklaracja Praw Człowieka definiowała (art. 26) prawo człowieka do edukacji na poziomie wyższym jako dobro dostępne w równym stopniu dla wszystkich obywateli. Zgodnie z postanowieniami Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, państwo zostało uznane za odpowiedzialne za zapewnienie pełnego rozwoju osobowości i poczucia godności ludzkiej również poprzez zapewnienie dostępu do wykształcenia. Otwarcie dostępu do dobra, jakim jest wykształcenie wyższe, zostało zdefiniowane jako działanie umożliwiające jak najszerszy dostęp do szkół wyższych jak największej ilości obywateli. Tzn., że każdy, kto jest zainteresowany odebraniem wyższego wykształcenia powinien mieć możliwość nauki w szkołach wyższych. Nie ma jednak podstaw, aby konstytucyjną zasadę powszechności i równości w dostępie do świadczeń edukacyjnych w szkołach wyższych rozumieć jako otwarcie pełnego dostępu na każdy kierunek studiów I lub II stopnia, dla każdej osoby legitymującej się świadectwem dojrzałości, lub dyplomem ukończenia studiów I stopnia. Bariery dostępu do określonego kierunku studiów mogą być tworzone przez wzgląd na wydolność finansową państwa lub z uwagi na potrzebę utrzymania i podnoszenia wysokiej jakości kształcenia.
Trybunał Konstytucyjny podniósł w wyroku z 2000 roku, iż nie istnieje prosta zależność pomiędzy zasadą nieodpłatności za studia w publicznych szkołach wyższych, a zapewnieniem dostępu do studiów. Trybunał Konstytucyjny przypomniał doświadczenia z okresu PRL, kiedy realizowana w praktyce zasada bezpłatności studiów nie współgrała z realizacją powszechności i dostępu do nauki. W Polsce występował wówczas najniższy stopień skolaryzacji w Europie, z uwagi na ograniczoną liczbę dostępnych miejsc na studiach wyższych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, dopiero wprowadzenie możliwości prowadzenia odpłatnych studiów wieczorowych i zaocznych oraz umożliwienie zakładania szkół niepublicznych stanowiło przełom i otwarcie dostępu do wyższego wykształcenia. W kolejnych latach zmiany w prawie, umożliwiające pobieranie opłat za usługi edukacyjne w szkołach publicznych zyskiwały aprobatę orzecznictwa. Możliwość odpłatności za powtarzanie przedmiotów na studiach stacjonarnych w wyniku niezadowalających wyników w nauce, odpłatności za egzaminy komisyjne itp., akceptowane były jako zgodne z zapisami Konstytucji RP (art. 70 ust. 2) i ideą bezpłatnej nauki w szkołach publicznych.
Dostęp do bezpłatnych studiów w publicznych szkołach wyższych musi być z natury rzeczy limitowany i uwzględniać realne możliwości determinowane stanem finansów publicznych państwa. W odniesieniu do, „niektórych usług edukacyjnych”, stanowiących wyjątek od zasady bezpłatności studiów w szkołach publicznych, występują dwie determinanty ograniczające: ilościowa (nie może ich być więcej niż usług nieodpłatnych) i przedmiotowa (odnosić się one mogą tylko do niektórych rodzajów kształcenia – zajęć, typów studiów, nie mogą zatem dotyczyć wszystkich typów studiów).
Proponowane ograniczenia w dostępie do studiów pozostawałyby w zgodzie z powołanymi wyżej determinantami i wynikałaby z nowego mechanizmu finansowania działalności dydaktycznej szkół wyższych. W szkołach wyższych publicznych opłaty będą bowiem pobierane, tak jak dotychczas, tylko: za studia niestacjonarne (miejsc na studiach niestacjonarnych, za studia nieobjęte kontraktami oraz za powtarzanie roku na studiach objętych kontraktami. W szkołach niepublicznych opłaty nie będą natomiast pobierane za studia stacjonarne na kierunku zaufania publicznego oraz za studia stacjonarne na kierunku uniwersyteckim, o ile dotacja nie pokrywa wszystkich kosztów prowadzenia kierunku. Oznacza to, iż realizacja idei dostępu do bezpłatnej nauki w szkole wyższej zostanie radykalnie poszerzona od strony przedmiotowej, w porównaniu ze stanem dotychczasowym.
Szkoły publiczne i niepubliczne uzyskają równy dostęp do dotacji finansujących ich działalność dydaktyczną i naukowo-badawczą, przy czym – z zasady – dotowane będą, na zasadzie wieloletniego kontraktu, konkretne kierunki zaufania publicznego i uniwersyteckie, zaś kierunku nieregulowane – w wypadku uzyskania przez uczelnię dotacji projakościowej.
Dotacje na działalność dydaktyczną będą podlegały częściowemu zwrotowi, jeżeli liczba absolwentów na dotowanych kierunkach będzie – po upływie lat przewidzianych w programie studiów – mniejsza od ustalonego przy otrzymaniu dotacji ułamka liczby studentów, na których przyznano dotacje.
Wprowadzenie tych zasad ma służyć nie tylko osiągnięciu efektu w postaci poszerzenia idei realizacji dostępu do bezpłatnej nauki w szkole wyższej, ale także osiągnięciu efektów dodatkowych, w postaci ograniczenia mocy oddziaływania skrajnych presji wywieranych na władze uczelni/jednostki przez reguły gospodarowania.
W przypadku uczelni publicznych, postulowany system posłuży ograniczeniu presji płynącej ze strony kadry na podnoszenie kosztów prowadzenia kierunku. Obecnie dotacja jest kierowana na uczelnię, a nie na konkretny kierunek. Uczelnie dokonują wewnętrznej redystrybucji środków publicznych według zasad po części określanych samodzielnie. Powoduje to, iż nawet kierunki o bardzo niskim poziomie rekrutacji mogą być nadal prowadzone, a kadra może nadal osiągać dochody z pracy najemnej, ponieważ środki na prowadzenie kierunku kierowane są z budżetu centralnego uczelni. Ponieważ osiąganie dochodów zależy od wpracowania normatywnie określonej liczby godzin dydaktycznych (pensum), kadra zainteresowana jest utrzymaniem wysokiej liczby zajęć i godzin, natomiast władze uczelni/jednostki zainteresowane są wprawdzie redukcją kosztów, w więc m.in. liczby zajęć i godzin, jednak decyzje w kierunku ograniczania kosztów napotykają skuteczne przeciwdziałanie ze strony kadry. Postulowana zmiana wymusza utrzymanie liczby zajęć i godzin w granicach wynikających z dostępności środków przyznanych na konkretny kierunek.
W przypadku uczelni publicznych, postulowany system posłuży ograniczeniu presji o charakterze odwrotnym: presji płynącej ze strony władz uczelni/jednostki na obniżenie kosztów prowadzenia kierunku. Obecnie uczelnia niepubliczna nie otrzymuje bowiem dotacji, cały koszt prowadzenia kierunku musi pokryć z własnych przychodów. Presja ekonomiczna na ograniczanie wydatków z tytułu prowadzenia kierunku jest więc generowana z dużą mocą. Im niższe koszty prowadzenia kierunku, a te generowane są w dużym stopniu przez liczbę godzin, zajęć i semestrów, tym wyższy poziom bezpieczeństwa ekonomicznego uczelni i kadry. Postulowana zmiana prowadzi do skokowego zwiększenia bezpieczeństwa ekonomicznego kierunku, co poszerza władzom uczelni zakres luzu decyzyjnego w kształtowaniu programu studiów.
System dotacji z budżetu państwa powinien obejmować, oprócz dotacji na działalność dydaktyczną, także dotacje na pomoc materialną dla studentów i doktorantów, o ile nie zostanie przyjęte alternatywne rozwiązanie – przekazanie zadań związanych pomocą materialną dla studentów gminom i umożliwienia gminom fundowania własnych stypendiów dla studentów. Pomoc o charakterze socjalnym powinna systemowo objąć całość systemu kształcenia, a nie tylko kształcenia w szkołach wyższych, i stanowić element ogólnego systemu zabezpieczenia społecznego. Pomoc ta powinna być przedmiotem odrębnej regulacji ustawowej i pozostawać poza zakresem zadań szkół wyższych.
Beneficjentami pomocy socjalnej dla studentów i doktorantów powinny być przede wszystkim osoby studiujące na kierunkach objętych odpłatnością. Pozwoli to na zapewnienie szerszej realizacji idei dostępu do nauki, poprzez ograniczenie bariery finansowej i wyrównanie szans edukacyjnych. W przypadku studentów kierunków dotowanych, bariera finansowa jest ograniczona poprzez sam fakt bezpłatności studiów.
Rola uczelni w zakresie przyznawania i wypłacania stypendiów powinna ograniczyć się wyłącznie do stypendiów za dobre wyniki w nauce.
Szkoły wyższe powinny uzyskać większe uprawnienia do prowadzenia własnej polityki finansowej, szczególnie w zakresie opłat za świadczone usługi. Narzucanie górnego pułapu cen świadczonych usług jest zabiegiem co prawda stosowanym, ale w sytuacji monopolu, lub oligopolu, kiedy administracyjna regulacja rynku stanowi protezę braku konkurencji. Tymczasem konkurencja pomiędzy uczelniami jest bardzo silna, a rynek edukacyjny ma obecnie charakter „rynku usługobiorcy”, gdzie przewagę ma mechanizm konkurencji o destynatariusza (usługobiorcę, studenta). Odstraszanie kandydatów wysokimi opłatami nie leży w interesie uczelni, przeciwnie: niższa opłata może stanowić o przewadze konkurencyjnej na rynku. Zawyżanie opłat działa na korzyść konkurencji. Brak rozwiązań formalnych zostanie zatem zniwelowany rozwiązaniami nieformalnymi, podporządkowanymi rynkowym regułom konkurencji o destynatariusza (studenta).
Paweł Chmielnicki