Obywatele Ukrainy wystosowali do prezydenta swojego kraju petycję w sprawie przemianowania państwa „Rosja” na „Moskowię”, „Federację Rosyjską” na „Federację Moskiewską”, a „rosyjski” na „moskiewski” w obiegu ukraińskojęzycznym. Petycja może przyczynić się do szerszej dyskusji na temat dekonstrukcji rosyjskich mitów historycznych i wzmocnić podmiotowość państwa ukraińskiego – komentuje dr Nadia Gergało-Dąbek, adiunkt z Centrum Europy Wschodniej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Petycję w sprawie zmiany toponimu państwa agresora podpisało ponad 25 tys. obywateli, co nakłada na prezydenta Ukrainy obowiązek jej rozpatrzenia, dlatego 10 marca Wołodymyr Zełeński odniósł się do postulatów. W odpowiedzi powołał się na Konstytucję, która nakazuje organom władzy państwowej działać na podstawie i w granicach uprawnień wytyczonych przez ustawę zasadniczą. Tryb tworzenia oraz stosowania nazw geograficznych określany jest w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych, który zatwierdza Gabinet Ministrów Ukrainy. Wobec tego prezydent skierował sprawę do premiera z prośbą o kompleksowe zbadanie tej kwestii z udziałem ekspertów i odpowiednich instytucji naukowych.
Historia petycji w sprawie zmiany nazwy
Warto odnotować, że nie jest to pierwsza petycja do prezydenta Ukrainy w tej sprawie. Począwszy od 2015 roku, odkąd Rada Najwyższa uchwaliła ustawę odnośnie do możliwości składania przez obywateli Ukrainy wniosków do władz państwowych – w tym do prezydenta – w formie petycji elektronicznych, wniosków o zmianę nazwy „Rosja” na „Moskowię” w obiegu ukraińskim było aż 69. Jednakże poprzednie petycje nie uzyskiwały wymaganej do ich rozpatrzenia liczby głosów. Po aneksji Krymu takich petycji wystosowano 29, pozostałe 40 natomiast wpłynęły po wielkoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę. Najwięcej – aż 16 –zarejestrowano w dniach 18–20 maja 2022 roku, co było reakcją na słowa prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina, że tak naprawdę Ukraina weszła do Imperium Rosyjskiego z trzema obwodami: kijowskim, żytomierskim i czernihowskim, a reszta terytorium została jej podarowana przez Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina. Putin stwierdził, że Rosja za pomocą tak zwanej operacji specjalnej „zbiera swoje ziemie”, które do Ukrainy nigdy nie należały. Ponadto były też inne petycje, które poza zmianą Rosji na Moskowię proponowały również przemianowanie Ukrainy w Ruś lub Ukrainę-Ruś.
Żądanie przywrócenia sprawiedliwości dziejowej
W uzasadnieniu do petycji w sprawie zmiany toponimu inicjatorzy podkreślają, że Państwo Moskiewskie powstało kilka wieków później niż Ruś Kijowska i zostało oficjalnie przemianowane przez cara Piotra Pierwszego na Rosję (grecka formy toponimu Ruś) w dniu 22 października 1721 roku. Po jego śmierci caryca Katarzyna II powołała komisję, która przez 9 lat poprawiała i przepisywała źródła historyczne, a część z nich w ogóle zniszczyła, by powiązać rodowód książąt moskiewskich z kijowskimi i uzasadnić, że Rosja jest jedynym spadkobiercą Rusi. Ukraińcy powołują się na źródła obcojęzyczne, w tym mapy i atlasy historyczne, na których Moskowia i Ruś przez kilka wieków zaznaczone były jako odrębne byty. Dla przykładu, na średniowiecznej mapie z Ebstorf (sporządzonej między 1234 a 1240 r., a według niektórych źródeł z 1300 r.), Moskowii w ogóle jeszcze nie było, natomiast Ruś i stolica Kijów umieszczone są jako Rucia regio i Kiwew.
Najczęściej spotykanym uzasadnieniem w petycjach jest żądanie wymierzenia sprawiedliwości dziejowej, przywrócenie Rosji jej historycznej nazwy – Moskowia i odzyskanie zawłaszczonej przez nią spuścizny Rusi. Należy odnotować, że w piśmiennictwie ukraińskim Rosja tradycyjnie nazywana była Moskowią (Moskowszczyną/Moskiwszczyną) aż do początku XX w. Nazwa ta funkcjonowała nie tylko w ukraińskiej literaturze pięknej, ale m.in. w pracach historyków (Mychajło Hruszewski, Mykoła Arkas, Mykoła Kostomarow) czy językoznawców (np. w słowniku języka ukraińskiego Borysa Hrinczenki z 1907 roku, a w 1918 roku Wiktor Dubrowski wydał Słownik ukraińsko-moskiewski i Słownik moskiewsko-ukraiński).
W petycjach można napotkać cytat z dzieła Mychajła Hruszewskiego o tym, że Ukraińcy są narodem, któremu skradziono imię. Wymieniane są również inne uzasadnienia, takie jak:
Nazewnictwo historyczne
W językach narodowych różnych państw stosowanie odmiennych (najczęściej historycznych) toponimów w stosunku do określonych krajów nie jest czymś wyjątkowym. Dla przykładu, w języku polskim, zarówno w oficjalnych dokumentach, jak i w użyciu przez ogół społeczeństwa, nazwa państwa Italia od wieków funkcjonuje jako Włochy, w języku czeskim Austria to Rakousko, w języku rosyjskim Niemcy to Германия, a we francuskim–Allemagne; w języku ukraińskim Chiny to Китай, a Węgry to Угорщина, Polska po węgiersku to Lengyelország. Zresztą w kilku innych językach toponim Rosja znacznie odbiega od oryginału: Krievija (po łotewsku), Venemaa (po estońsku), Venäjä (po fińsku), Oroszország (po węgiersku), Урыстәыла (po abchasku), Оросой холбоото улас (po buriacku), Эрсече (po ingusku), Рочму (w języku komi), Оросын Холбооны Улс (po mongolsku) i in.
Ustosunkowanie się Wołodymyra Zełeńskiego do petycji i skierowanie jej do premiera Ukrainy wywołało falę komentarzy w Rosji. Były prezydent FR Dmitrij Medwediew napisał na Twitterze, że odpowiedzią na takie działanie „kijowskiego nazistowskiego reżimu” jest „nie Chochlandia. I na pewno nie Małorosja. Tylko Schweinisch Bandera-Reich. Exakt!”. Rzeczniczka MSZ FR Maria Zacharowa z kolei skomentowała, że taka inicjatywa jest kolejnym dowodem na próbę przekształcenia Ukrainy w „anty-Rosję”. Pojawiły się też komentarze „ekspertów”, że toponim „Państwo Moskiewskie” wymyślili Polacy (Jan Długosz), żeby nie dopuścić do „zjednoczenia ziem ruskich”.
Wnioski
Ukraina jest ojczyzną języka ukraińskiego i kwestia toponimów w tym języku, jak również przywrócenia nazewnictwa historycznego, znajduje się w gestii odpowiednich organów tego państwa. Nazewnictwo historyczne pomaga definiować tożsamość narodu i kulturę państwa, umożliwia lepsze zrozumienie swoich korzeni i tradycji, co z kolei sprzyja umacnianiu własnej tożsamości narodowej i może prowadzić do większej jedności społecznej.
Nazewnictwo jest jednym z językowych środków kształtowania podmiotowości państwa. Toponimy mogą wpłynąć na sposób, w jaki państwo jest postrzegane na arenie międzynarodowej. Istnieje wiele przykładów toponimii politycznej na świecie, które odzwierciedlają zmiany w polityce, kulturze, historii i języku danego kraju. Ukraina walczy o podmiotowość i o miejsce na mentalnej mapie świata nie tylko na froncie militarnym, ale też tożsamościowym i historycznym. Petycja w sprawie przywrócenia Rosji jej historycznej nazwy w obiegu wewnątrz Ukrainy przyciągnie uwagę do historii Ukrainy i będzie sprzyjać dekonstrukcji rosyjskich mitów, której leżą u podłoża inwazji na Ukrainę.
dr Nadia Gergało-Dąbek, Centrum Europy Wschodniej UMCS