Autora artykułu wysyłanego do czasopisma lub autora książki
z zakresu nauk przyrodniczych szczególnie interesują
regulacje prawne odnoszące się do jego działalności.

Władysław Z. Traczyk, Maria Grzeszczyk

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku (Dz.U. 1994 r. Nr 24, poz. 83) wprowadziła regulacje prawne dotyczące każdej działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalonej w jakiejkolwiek postaci. Działalność twórcza, której poświęcona jest ta ustawa, dotyczy utworów wyrażanych słowem, jak artykuły i książki, jak również utworów plastycznych, architektonicznych, muzycznych, scenicznych i innych. Autora artykułu wysyłanego do czasopisma lub autora książki z zakresu szeroko pojętych nauk przyrodniczych szczególnie interesują regulacje prawne odnoszące się do jego działalności. Z zakresu nauk przyrodniczych publikowane są oryginalne artykuły naukowe, artykuły poglądowe i monograficzne, popularnonaukowe, książki monograficzne, zarówno wąsko tematyczne, jak i obejmujące całe dyscypliny naukowe, podręczniki i książki popularnonaukowe.

ORYGINALNE ARTYKUŁY NAUKOWE

Konwencje międzynarodowe, jak na przykład konwencja z Vancouver, zalecana przez Międzynarodowy Komitet Redaktorów Czasopism Medycznych (International Committee of Medical Journal Editors) i opublikowana w „Uniform Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals” (British Medical Journal 1979, 1: 532-535; 1988; 296: 401-405), przedstawia w sposób wyczerpujący, jak powinien być napisany artykuł naukowy z zakresu nauk przyrodniczych. Typowy oryginalny artykuł naukowy kierowany do redakcji czasopisma naukowego składa się z pięciu części. Są to: przegląd światowego piśmiennictwa, metodyka własnych badań, wyniki własnych badań, dyskusja wyników własnych badań w konfrontacji z wynikami innych autorów, wykaz piśmiennictwa. Cytowanie w przeglądzie piśmiennictwa publikacji innych autorów na temat, któremu poświęcony jest artykuł, jest prawem i jednocześnie obowiązkiem każdego autora oryginalnego artykułu naukowego. Pomijanie wyników badań innych autorów jest wprowadzaniem w błąd odnośnie do oryginalności własnych wyników (art. 115). Cytowanie także utworów wcześniej rozpowszechnionych lub cytowanie obcej metodyki wykorzystanej przy własnych badaniach nie wymaga zgody ich autorów, o ile jest to uzasadnione wyjaśnieniem, analizą krytyczną lub nauczaniem (art. 29, pkt. 1). Wymaga natomiast pełnego opisu bibliograficznego w wykazie piśmiennictwa. Natomiast przytaczane w treści cudze wypowiedzi powinny być wyraźnie wyodrębnione (cytaty). W przypadku przekroczenia granic dozwolonego cytatu, przez niezachowanie jego granic objętościowych lub celu określonego w art. 29, pkt. 1 Ustawy, mamy do czynienia z naruszeniem przez autora (i wydawcę) prawa autorskiego.

Wyniki własnych badań obejmują: tekst, tabele, schematy, rysunki i fotografie nigdzie poprzednio nieopublikowane. Wyjątek stanowią fotografie wizerunków osób, np. pacjenta przed leczeniem i po leczeniu, które wymagają pisemnej zgody osób na nich przedstawionych (art. 81, pkt. 1). Zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku osób wymagane jest za ich życia i dwadzieścia lat od ich śmierci (art. 83). Zezwolenie na publikację wizerunku osoby zmarłej może udzielić małżonek a w razie jego braku zstępny, rodzice lub rodzeństwo (art. 82).

Autor, wysyłając do redakcji czasopisma naukowego oryginalny artykuł naukowy, ma możliwość uregulowania z wydawcą czasopisma zakresu wykorzystania jego artykułu w różny sposób. Jednym z takich sposobów jest zawarcie z wydawcą umowy o przeniesienie praw majątkowych do utworu na tego wydawcę. Umowa taka powinna określać jednak tzw. pola eksploatacji utworu (art. 41 ust. 1 Ustawy). Na podstawie takiej umowy, autor przenosi na wydawcę prawo wyłącznej eksploatacji utworu, ale tylko na tych polach eksploatacji, które w umowie zostały przewidziane, np. wyłącznie w formie artykułu w prasie. Autor nie może wówczas bez zgody wydawcy publikować utworu w innym czasopiśmie lub w książce. O ile jednak w umowie nie zostało przewidziane prawo wydawcy do określonej eksploatacji utworu (np. w Internecie), oznacza to, że pozostało ono nadal przy autorze, który może nim dysponować.

Autor może również, nie przenosząc praw do wyłącznej eksploatacji utworu, zawrzeć z wydawcą umowę upoważniającą wydawcę do korzystania z utworu na określonych polach eksploatacji, w zakreślonym miejscu, ograniczonym czasie, ewentualnie innymi zastrzeżeniami. W praktyce umów takich wydawcy czasopism nie zawierają.

Wydawałoby się, sądząc z treści prawa autorskiego, że autorzy mają wiele możliwości wpływania na zakres wykorzystania utworów przez negocjowanie z wydawcami warunków umów. Tak jednak nie jest. Redakcje czasopism publikują w każdym egzemplarzu czasopisma warunki przyjmowania artykułu do druku oświadczając tam, iż przesłanie artykułów do redakcji jest równoznaczne z zaakceptowaniem przez autora tych warunków. Nie wyłącza to jednak możliwości przesłania do redakcji wraz z artykułem własnych propozycji co do możliwości jego wykorzystania. O ile redakcja nie odpowie na tę propozycję a artykuł przyjmie do publikacji, związana jest ofertą autora.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych ustala, że za przeniesienie autorskich praw majątkowych autorowi przysługuje prawo do honorarium autorskiego, o ile w umowie lub regulaminie druku nie zostało to inaczej uregulowane (art. 43, pkt. 1).

ARTYKUŁY POGLĄDOWE I MONOGRAFICZNE

Przegląd piśmiennictwa w poglądowych i monograficznych artykułach naukowych oparty jest na własnych i obcych publikacjach i nie wymaga zgody ich autorów i wydawców. Jest konieczny pełny opis bibliograficzny cytowanych źródeł w wykazie piśmiennictwa. Zamieszczenie obcego materiału, stanowiącego wyniki własne innego autora w postaci tabel, schematów, rysunków i fotografii, wymaga pisemnego zezwolenia autorów lub wydawców. Jeżeli na wydawcę przeszło, na podstawie umowy z autorem, majątkowe prawo do tego utworu, to o zezwoleniu decyduje wydawca. W innych przypadkach decyduje autor. Najlepiej zapytać o to wydawcę. Zazwyczaj zarówno autorzy, jak i wydawcy nieodpłatnie udzielają takiej pisemnej zgody, ponieważ rozpowszechnianie wyników badań uzyskanych przez autorów podnosi prestiż czasopisma i zwiększa liczbę prenumeratorów, czym wydawnictwa są szczególnie zainteresowane.

ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

Treść tych artykułów pisana jest zazwyczaj na podstawie jednego lub kilku artykułów poglądowych i monograficznych. Nie wymaga zgody autorów wtórnych źródeł przytaczanie fragmentów tych prac, o ile nie będą przekroczone granice dozwolonego cytatu. Cel cytatu decyduje o jego dozwolonych rozmiarach. Cele te określa ściśle art. 29, pkt. 1 Ustawy. Przepis art. 25 ust. 1, pkt. 3 i 5 dotyczy rozpowszechniania w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji krótkich streszczeń.

Autor artykułu popularnonaukowego powinien zacytować wtórne źródła z adnotacją, że czytelnik znajdzie w nich bardziej szczegółowe informacje. W stosunku do obcego materiału ilustracyjnego (schematy, ryciny i fotografie) i obcych tabel obowiązują te same zasady co w pracach poglądowych i monograficznych, czyli zgoda autora lub wydawcy – źródła pierwotnej informacji.

KSIĄŻKI I PODRĘCZNIKI

W każdej dyscyplinie wchodzącej w zakres nauk przyrodniczych publikowane są książki monograficzne, często wielotomowe, w których każda informacja oparta jest na pierwotnym źródle, cytowanym w wykazie piśmiennictwa. Przy pisaniu podręczników, w tym również podręczników akademickich oraz książek popularnonaukowych, wykorzystywane są zarówno pierwotne, jak i wtórne źródła informacji. W przedmowie autor powinien wskazać wtórne źródła, z których korzystał (monografie), cytować zaś źródła pierwotne (oryginalne artykuły naukowe).

W podręcznikach wolno bez zgody autora w celach naukowych zamieszczać rozpowszechnione fragmenty utworów, jednakże za takie wykorzystanie przysługuje autorowi tych utworów prawo do wynagrodzenia (art. 23, ust. 2 i 3).

ILUSTRACJE I TABELE

Ilustracje i tabele są bardzo ważnym elementem w książkach z zakresu nauk przyrodniczych. Powinny nie tylko uzupełniać tekst, ale również przedstawiać wiedzę z pewnego zakresu w sposób skondensowany i łatwy do zrozumienia i zapamiętania. Autor może posłużyć się obcymi ilustracjami oraz tabelami i w podpisie podać pełny opis bibliograficzny pierwotnego źródła, z którego pochodzi ilustracja lub tabela. Musi być również zamieszczona sentencja, że reprodukcja dokonana jest za zgodą wydawcy, do którego należy prawo do reprodukowania, czyli „Copyright by...”.

Wydawcy czasopism zazwyczaj wyrażają zgodę na wykorzystanie ilustracji bez opłaty, natomiast wydawcy książek zgodę na reprodukcję uzależniają od dokonania określonej opłaty za każdą ilustrację (art. 29, pkt. 2,3). Autor może korzystać z obcych ilustracji i tabel bez uzyskiwania zgody i bez opłaty jeśli upłynęło pięćdziesiąt lat od śmierci twórcy lub od pierwszej publikacji, o ile autor ilustracji przeniósł prawa majątkowe na wydawcę (art. 36, pkt. 3).

W podręcznikach z zakresu nauk przyrodniczych różnych autorów i wydawców publikowanych w różnych językach te same procesy są w podobny sposób ilustrowane. Ilustracje własne autora muszą istotnie różnić się od ilustracji obcych i być wynikiem niezależnego procesu twórczego, jeśli nawet posiadają treść i formę zbliżoną (Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 września 1995 r.).

WZORY

Wzory chemiczne strukturalne naturalnych i sztucznych substancji chemicznych nie wymagają cytowania pierwotnego źródła, jeśli zostały zamieszczone w wydawnictwach zawierających krótkie opisy każdej poznanej substancji, a więc nazwisko autora pierwszej syntezy lub ustalenia wzoru strukturalnego, datę publikacji, patent dotyczący metody syntezy itp. Takim wydawnictwem jest np. The Merck Index – An Encyclopedia of Chemicals, Drugs and Biologicals (12 ed., ed.: S. Budavari, publ. by Merck Research Laboratories Division of Merck and CO., Inc. Whitehouse Station, NJ 1996) i wystarczy we wstępie do książki powołać się na ostatnie wydanie tej encyklopedii. Substancje chemiczne ostatnio opisane w artykułach naukowych i jeszcze nie uwzględnione w encyklopediach i indeksach chemicznych wymagają cytowania pełnego opisu bibliograficznego, o ile spełnione zostały warunki omówione w art. 29, ust. 1 Ustawy.

Wzory matematyczne i statystyczne nie podlegają ochronie w zakresie praw autorskich i mogą być zamieszczone w książkach bez zgody autorów, lecz oczywiście wymagają cytowania źródła, skąd zostały zaczerpnięte (Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej – Załącznik do Dz.U. w 1996 r. Nr 32, poz. 143, art. 9, pkt. 2). Reprodukowanie natomiast tabel matematycznych i statystycznych, które stanowią sposób wyrażania wzorów matematycznych i statystycznych, wymaga zgody autora i wydawcy źródła pierwotnego (art. 2, pkt. 2).

AUTOR I WYDAWCA

Autor pisząc artykuł lub książkę, a następnie przenosząc na wydawcę część lub całość swoich majątkowych praw autorskich, zachowuje swoje autorskie prawa osobiste. Pomiędzy autorem i nabywcą (czytelnikiem) zazwyczaj występuje producent (wydawca) i sprzedawca (księgarz). Tylko w wyjątkowych wypadkach autor jest jednocześnie wydawcą i sprzedawcą.

W ustawie o prawach autorskich i prawach pokrewnych art. 16 dotyczy autorskiego prawa osobistego, zaś artykuły od 17 do 22 i od 41 do 68 – autorskiego prawa majątkowego. Przeniesienie autorskiego prawa majątkowego na wydawcę wiąże się z podpisaniem umowy wydawniczej pomiędzy autorem i wydawcą. Ostateczna treść umowy wydawniczej jest wynikiem negocjacji pomiędzy autorem i wydawcą. Powinna być dostatecznie szczegółowa, aby zapewnić przestrzeganie autorskiego prawa osobistego i autorskiego prawa majątkowego oraz by warunki produkcji książki zapewniały jej optymalną wartość merytoryczną i formalną oraz przysparzały zarówno autorowi, jak i wydawcy odpowiednich korzyści majątkowych.

W umowie wydawniczej powinny być uwzględnione: tytuł książki i jej objętość liczona w arkuszach wydawniczych, objętość tekstu, liczba tabel i ilustracji, bibliografia, skorowidz rzeczowy; brzmienie noty „Copyright by...” autor lub wydawca; sposób obliczania wynagrodzenia autorskiego (procent uzyskany ze sprzedaży egzemplarzy książki, za objętość w arkuszach wydawniczych czy też konkretna kwota); terminy wypłacania; terminy związane ze złożeniem książki przez autora i jej przyjęciem przez wydawcę; zakres pracy autora związanej z nadzorem autorskim po przejęciu książki przez wydawcę – korekty autorskie: szpaltowa i po przełamaniu; postępowanie w przypadku częściowego lub całkowitego niewywiązania się autora lub wydawcy z umowy; postępowanie w sprawie dodruków i następnych wydań; postępowanie w przypadku rozwiązania umowy wydawniczej po wydaniu książki.

Umowa wydawnicza może mieć załączniki regulujące szczegóły dotyczące: przygotowania tekstu i rycin, korzystania z określonych programów komputerowych, terminarz prac wydawniczych itp.

KSIĘGARZ I CZYTELNIK

Drugim ogniwem pośredniczącym pomiędzy autorem i czytelnikiem (nabywcą) jest księgarz (sprzedawca). Księgarz musi mieć pewność, że książki przez niego sprzedawane zostały opublikowane za zezwoleniem autora lub że autorskie prawa majątkowe do nich wygasły (art. 36, pkt. 3). Książka opublikowana bezprawnie, bez zgody autora w okresie trwania ochrony jego praw majątkowych, przepada na rzecz Skarbu Państwa (art. 80, pkt. 3) i powinna być zniszczona (art. 121). Za rozpowszechnianie książek wydanych bez zgody autora grozi sprzedawcy odpowiedzialność karna (art. 116).

Nabywca, którym może być osoba fizyczna lub instytucja naukowa, oświatowa, biblioteka, archiwum i szkoła ma różne prawa w stosunku do zakupionej książki. Osoba fizyczna korzysta z książki na własny użytek (art. 23). Instytucje natomiast mogą sporządzić egzemplarze fragmentów książki, o ile czynią to w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań (art. 27). Biblioteki, archiwa i szkoły mogą sporządzać pojedyncze egzemplarze opublikowanych książek na własny użytek (art. 28).

Przedstawiona droga książki od autora do nabywcy nie uwzględnia wszystkich przypadków związanych z jej opublikowaniem i rozpowszechnianiem. Tym przypadkom poświęcone są liczne artykuły i paragrafy omawianej ustawy, akty wykonawcze, umowy międzynarodowe i orzeczenia sądowe zebrane w książce Janusza Barta i Ryszarda Markiewicza, Prawo autorskie – Przepisy – Orzecznictwo – Umowy międzynarodowe (Dom Wydawniczy ABC Spółka z o.o., Warszawa 1997).

Prof. dr hab. med. Władysław Z. Traczyk pracuje w Instytucie Fizjologii i Biochemii AM w Łodzi. Jest członkiem zarządu Stowarzyszenia Autorów Książek Medycznych (ul. Lindleya 6, 90-131 Łódź).
Mec. Maria Grzeszczyk jest radcą prawnym.

Uwagi.