Studia za granicą

Ustawa z 1982 r., stanowiąca podstawę prawną funkcjonowania uniwersytetów, gwarantuje im eksterytorialność, czyli swego rodzaju azyl uniwersytecki
i przewiduje karę więzienia dla gwałcących ten azyl.

Ryszard Mosakowski

Grecja zajmuje terytorium o powierzchni prawie 132 tys. km2, a jej ludność w lipcu 2000 r. wynosiła 10,6 mln. W następstwie wyborów demokratycznych, w 1974, które zniosły monarchię, stała się republiką parlamentarną, po czym stosunkowo szybko, bo już w 1981, została przyjęta do UE.

Grecja posiada mieszaną gospodarkę kapitalistyczną, w której sektor państwowy jest odpowiedzialny za około połowę PKB. Głównym przemysłem jest turystyka, która wytwarza znaczną część PKB. Kraj ten jest głównym beneficjantem pomocy UE, która stanowi 4 proc. PKB. PKB wyrażony w PPP USD w 1999 wynosił 149 mld, co stanowiło 13 900 PPP USD na osobę.

Najstarszą, a jednocześnie największą uczelnią Grecji jest Uniwersytet w Atenach, założony w 1837 r., noszący obecnie nazwę National and Capodistrian University of Athens. Szkolnictwo wyższe jest wyłącznie publiczne, gdyż konstytucja tego kraju zabrania tworzenia uczelni prywatnych. System szkolnictwa wyższego składa się z 18 uniwersytetów i 14 kolegiów technicznych.
Ustawa z 1982 wprowadziła radykalne reformy systemu szkolnictwa wyższego, m.in. narzuciła unifikację strukturalną i organizacyjną całego sektora, zarówno uniwersytetów, jak i kolegiów.

UNIWERSYTETY

Ustawa z 1982, stanowiąca podstawę prawną funkcjonowania uniwersytetów, gwarantuje im eksterytorialność, czyli swego rodzaju azyl uniwersytecki i przewiduje karę więzienia dla gwałcących ten azyl. Struktura, organizacja i praca służb administracyjnych, finansowych i technicznych, jak również procedury i wymagania w zakresie zatrudniania na poszczególne stanowiska w tych służbach, są określane w wewnętrznych przepisach uniwersytetu.

Uniwersytet składa się z wydziałów, które obejmują grupę pokrewnych dyscyplin. Grupa wydziałów tworzy szkołę. Wydziały dzielą się na departamenty, stanowiące główne jednostki akademickie obejmujące jedną dziedzinę wiedzy. Departamenty dzielą się na sekcje. Istnieją również niezależne departamenty, nie wchodzące w skład wydziałów. Departamenty uniwersytetu są ustanawiane na mocy dekretu prezydenta. Do zapewnienia jak najlepszej pracy uniwersytetu są tworzone laboratoria oraz kliniki należące do sekcji lub departamentu i, pod pewnymi warunkami, również do wydziału. Każdy uniwersytet posiada bibliotekę służącą celom badawczym i dydaktycznym. Pracuje ona jako niezależna, zdecentralizowana jednostka usługowa, składająca się z biblioteki głównej i bibliotek w departamentach.

Ciała zarządzające na poziomie uniwersytetu, zarówno jednoosobowe, jak i kolegialne, to: senat, rada rektorska, rektor i dwóch prorektorów; na poziomie szkoły: dziekan, rada dziekańska, zgromadzenie ogólne szkoły; na poziomie departamentu: komitet kierowniczy, zgromadzenie ogólne departamentu, rada administracyjna, prezydent; na poziomie sekcji: dyrektor, zgromadzenie ogólne sekcji.

Ciała jednoosobowe posiadają władzę nadzorczą i wykonawczą, małe ciała kolektywne – uprawnienia wykonawcze i administracyjne, natomiast duże ciała kolektywne dysponują dużą władzą w zakresie podejmowania decyzji. Organy jednoosobowe i ich zastępcy są wybierani spośród pracowników akademickich zatrudnionych na dwóch najwyższych stanowiskach z tenure. Spośród wszystkich organów kolegialnych najważniejsze to senat i zgromadzenie ogólne departamentu. Senat składa się z rektora, dwu prorektorów, dziekanów szkół (jeśli istnieją), przewodniczących departamentów i szeregu członków powołanych przez departamenty i wybranych w taki sposób, aby wszystkie stanowiska poniżej profesorskich były jednakowo reprezentowane. W skład senatu wchodzą także przedstawiciele studentów oraz przedstawiciele pracowników pomocniczych. Zgromadzenie ogólne departamentu posiada kompetencje podejmowania ostatecznych decyzji w sprawach akademickich i administracyjnych w departamencie.

PRACOWNICY

Zgodnie z ustawą z 1982, istnieją dwie zasadnicze kategorie nauczycieli akademickich, a mianowicie: podstawowi nauczyciele akademiccy i dodatkowi. Do pierwszej kategorii zalicza się profesorów, profesorów stowarzyszonych, profesorów asystentów i wykładowców. Stanowią oni grupę pracowników naukowo-dydaktycznych. Do drugiej zaś należą pracownicy nie posiadający doktoratu, a mianowicie: asystenci, współpracownicy naukowi, specjalni pracownicy naukowi (special postgraduate scholars). Dwie ostatnie grupy o niższym statusie to: specjalni pracownicy nauczający i specjalni pracownicy laboratoryjni.

Pracownicy należący do pierwszej grupy wykonują specjalne zadania dydaktyczne polegające głównie na teoretycznym lub praktycznym nauczaniu języków obcych, współczesnego języka greckiego traktowanego jako język obcy, projektowania, sztuk pięknych, muzyki, dramatu, tańca, rytmiki i wychowania fizycznego.

Specjalni pracownicy laboratoryjni prowadzą zajęcia laboratoryjne i praktyczne składające się głównie z ćwiczeń laboratoryjnych i klinicznych, a także ćwiczeń praktycznych w dziedzinach stosowania nauk przyrodniczych. Pracownicy należący do tych grup także nie muszą posiadać doktoratu.
Istnieją również zewnętrzni pracownicy akademiccy, w tym zaproszeni profesorowie czy delegowani profesorowie asystenci.

W kolegiach technicznych istnieją trzy podstawowe stanowiska nauczycieli akademickich: profesor, profesor asystent i instruktor laboratoryjny.
W roku akademickim 1998/99 w uniwersytetach było zatrudnionych 10 038 nauczycieli akademickich, w tym 8260 posiadających tenure, 1994 specjalnych pracowników administracyjnych i technicznych oraz 3719 pracowników administracyjnych. W kolegiach technicznych natomiast pracowało 7081 nauczycieli akademickich, w tym 2593 posiadających tenure oraz 1512 osób pomocniczego personelu administracyjnego.

STATUS I WARUNKI ZATRUDNIENIA PODSTAWOWYCH NAUCZYCIELI AKADEMICKICH

Konstytucja Grecji nadała profesorom status funkcjonariusza publicznego, w miejsce posiadanego poprzednio statusu urzędnika państwowego, sytuując ich prawną pozycję na poziomie starszych sędziów. Ustawa z 1982 rozszerzyła te przepisy także na profesorów asystentów i wykładowców.
Czas pracy nauczycieli akademickich określa ustawa z 1997 nowelizująca częściowo ustawę podstawową z 1982. Tygodniowe obciążenie dydaktyczne pełnoetatowych nauczycieli akademickich wynosi co najmniej 6 godz., a półetatowych – 3 godz. Ci ostatni muszą być obecni w pomieszczeniach uniwersytetu przez dodatkowe co najmniej 7 godz. tygodniowo, w celu wykonywania badań naukowych i zadań administracyjnych, pierwsi natomiast co najmniej 14 godz., przynajmniej 3 dni tygodniowo i nie mogą być zatrudnieni poza uniwersytetem dłużej niż 8 godz. na tydzień rozłożonych maksymalnie na 2 dni. W pewnych przypadkach, za zgodą odpowiednich ciał uniwersytetu, możliwe jest drugie zatrudnienie. Zatrudnieni na części etatu nie mogą pełnić funkcji rektora, dziekana, kierownika departamentu, dyrektora wydziału. Nie mogą być także członkami senatu, dyrektorami laboratoriów czy klinik.

Profesorowie i profesorowie nadzwyczajni posiadają tenure. Na stanowiskach profesora asystenta i wykładowcy zatrudnia się na czas określony. Jednak na podstawie przepisów przyjętych ad hoc profesorowie asystenci i wykładowcy mogą pod pewnymi warunkami uzyskać stałe stanowiska, zwłaszcza w przypadkach długiego stażu i niemożności awansowania lub braku zainteresowania awansowaniem.

REKRUTACJA

Wyboru na nowo otwarte lub wakujące stanowiska naukowo-dydaktyczne dokonuje się zawsze w ramach otwartego konkursu, po jego publicznym ogłoszeniu. Informacje o konkursie są ogłaszane przez zgromadzenie ogólne departamentu w oficjalnej gazecie rządowej, prasie codziennej i w postaci komunikatów w greckich ambasadach. Nie później niż w okresie 1 miesiąca od złożenia zgłoszeń walne zgromadzenie departamentu tworzy radę wyborczą, która powołuje 3-osobowy komitet nominacyjny składający się z nauczycieli akademickich z tej samej dziedziny. Rada wyborcza składa się z pracowników departamentu posiadających stanowisko równe lub wyższe od wakującego. W ciągu 40 dni od czasu powołania komitet nominacyjny musi przedstawić zgromadzeniu ogólnemu departamentu udokumentowany raport stanowiący rekomendację. Przed upływem 20 dni od przedłożenia raportu zbiera się rada wyborcza, na której kandydaci mają prawo skomentowania rekomendacji komitetu nominacyjnego. Aby zapewnić możliwie jak największą przejrzystość, posiedzenia rady wyborczej są zwoływane na wspólnej sesji ze zgromadzeniem ogólnym departamentu. Rekomendacja nie wiąże członków rady wyborczej, która podejmuje decyzję absolutną większością całkowitej liczby głosów. Głosowanie jest jawne, przy czym każdy członek rady musi jasno uzasadnić swoje głosowanie. Ostateczną decyzję o powołaniu na dane stanowisko i przyznaniu tenure podejmuje rektor.

PŁACE

System płac w szkolnictwie wyższym Grecji jest bardzo złożony. Wynagrodzenia nauczycieli akademickich składają się z płacy podstawowej oraz dużej liczby różnych dodatków, których łączna wysokość może przekraczać wysokość płacy podstawowej. Bazę do ustalenia miesięcznej płacy podstawowej na poszczególnych stanowiskach akademickich w uniwersytetach stanowi płaca podstawowa na stanowisku wykładowcy, która wynosi aktualnie 250 000 drachm (734 euro). W relacji do tej płacy stanowisku profesora przypisano współczynnik 1,5, profesora stowarzyszonego – 1,3 oraz profesora asystenta – 1,1. Poza płacą podstawową wynagrodzenie nauczycieli akademickich obejmuje m.in. dodatek za wysługę lat, stanowiący przyrost płacy zasadniczej; dodatek za ukończone studia na poziomie magisterskim lub wyższym (10 000 drachm za stopień magistra i 18 000 za stopień doktora, czyli odpowiednio ok. 30 i 53 euro) oraz zasiłek rodzinny. Są również prawnie ustalone dodatki dla pracowników naukowo-dydaktycznych z tenure, których wysokość jest zależna od zajmowanego stanowiska. Niżej podane wielkości tych dodatków w drachmach dotyczą kolejno stanowiska profesora, profesora stowarzyszonego, profesora asystenta oraz wykładowcy, przy czym w nawiasach zostały podane ich wartości w euro wg przelicznika z 9 kwietnia 2001 (1 euro = 340,75 drachm): dodatek za przygotowanie zajęć – 200 tys. (587); 180 tys. (528); 160 tys. (470); 140 tys. (411)); dodatek biblioteczny za tworzenie i rozwój biblioteki – 140 tys. (411), 90 tys. (264), 60 tys. (176), 60 tys. (176) oraz specjalny dodatek badawczy za prowadzenie badań podoktorskich i szybsze, bardziej efektywne realizowanie projektów badawczych – 110 tys. (323), 100 tys. (293), 90 tys. (264), 80 tys. (235).

Podobne zasady wynagradzania pracowników akademickich obowiązują w sektorze kolegiów technicznych (TEI), przy czym bazę do ustalenia płacy podstawowej stanowi płaca podstawowa instruktora laboratoryjnego, która wynosi obecnie 230 tys. drachm (675 euro). Stanowisku profesora jest przypisany współczynnik 1,3, profesora asystenta – 1,15, a stanowiskom specjalnych pracowników nauczających – współczynnik 0,9.

FINANSOWANIE

Zgodnie z konstytucją Grecji, szkolnictwo wyższe w tym kraju jest bezpłatne. Wg danych OECD w 1998 bezpośrednie wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe stanowiły 1 proc. PKB. Łączne środki budżetowe na szkolnictwo wyższe w 2000 roku były o prawie 10 proc. wyższe niż w roku 1999. Rozdziałem środków zajmuje się Dyrektoriat ds. Finansowych Ministerstwa Edukacji.

PARTNERZY W SZKOLNICTWIE WYZSZYM

Bezpośredni, głównie prawny nadzór nad szkolnictwem wyższym sprawuje Ministerstwo Edukacji Narodowej i Spraw Religijnych, przy czym w przypadku niektórych uczelni także inne ministerstwa. W praktyce ta kontrola dotyczy zgodności wydawanych aktów administracyjnych z prawem. Chociaż minister nie prowadzi kontroli administracyjnej szkół wyższych, może on zawezwać rektorów uniwersytetów i prezydentów kolegiów w celu przedyskutowania spraw leżących w zakresie ich kompetencji.

W sektorze szkolnictwa wyższego funkcjonuje szereg organizacji, które na zasadzie partnerskiej współpracują z rządem. W sektorze uniwersyteckim, mocą ustawy z 1982, powołano Narodową Radę Edukacji Uniwersyteckiej, zastąpioną w 1995 Narodową Radą Edukacji (ESYP), w skład której wchodzą przedstawiciele organizacji społecznych i zawodowych, ministerstw i partii politycznych. Rada przygotowuje rządowi rekomendacje na temat ważnych spraw dotyczących szkolnictwa wyższego.

W sektorze TEI działa Rada Edukacji Technicznej (STE). W jej skład wchodzą: minister edukacji lub jego przedstawiciel, przedstawiciele innych ministerstw, prezydenci TEI, przedstawiciele partii politycznych reprezentowanych w parlamencie, organizacji społecznych i naukowych, przedstawiciele sfery produkcyjnej, rządu lokalnego, jak również związków zawodowych.

Ustawa z 1982 przewiduje także utworzenie Narodowej Akademii Sztuk i Nauk, dotychczas jednak taka instytucja nie powstała.
Z inicjatywy rektorów uniwersytetów powołano w latach 1977-78 Grecką Konferencję Rektorów, która nie ma jednak zapewnionego oficjalnego uczestnictwa w ciałach podejmujących decyzje, nie jest bowiem prawnie umocowana w ustawodawstwie o szkolnictwie wyższym.
Na poziomie lokalnym działa Regionalna Rada Edukacji Technicznej (PSTE). W jej skład wchodzą m.in.: prefekt, przedstawiciel lokalnego związku gmin i związku społeczności lokalnej, przedstawiciele organizacji zawodowych, pracy, związków agrarnych i zawodowych, przedstawiciele nauczycieli akademickich TEI i przedstawiciele studentów. PSTE przygotowuje rekomendacje TEI, w szczególności na temat ustanawiania departamentów, określania potrzeb w zakresie specjalizacji i wymaganych umiejętności, dalszej edukacji, zatrudnienia absolwentów TEI.

STUDIA I STUDENCI

Studia dzielą się na undergraduate i postgraduate. Czas trwania studiów na poziomie uniwersyteckim jest zależny od kierunku studiów i wynosi 8, 10 lub 12 semestrów, przy czym na poziomie undergraduate co najmniej 8 semestrów. Programy obejmują przedmioty obowiązkowe, obowiązkowe wybieralne i wybieralne. Mogą zawierać także obowiązkową praktykę w zakładzie pracy przez okres co najmniej 6 miesięcy.
Każdy semestr zawiera pewną liczbę punktów kredytowych. Jeden punkt oznacza 1 godz. zajęć tygodniowo w czasie semestru dla niezależnego przedmiotu i od 1 do 3 godz. zajęć tygodniowo dla pozostałych zadań edukacyjnych.

Po uzyskaniu stopnia akademickiego można rozpocząć studia na poziomie postgraduate, trwające co najmniej rok, po ukończeniu których uzyskuje się stopień specjalizacyjny MDE, w przybliżeniu odpowiadający stopniowi magistra. Kandydaci na studia postgraduate są przyjmowani w procesie selekcji bądź na podstawie egzaminu pisemnego lub ustnego. Niezbędnym warunkiem przyjęcia jest znajomość przynajmniej jednego języka obcego. W procesie selekcji bierze się pod uwagę ocenę uzyskaną przy nadawaniu stopnia undergraduate, oceny z przedmiotów odnoszących się do studiów postgraduate, pracę dyplomową oraz wszelką działalność badawczą.

Przy rejestracji na studia doktorskie niezbędne jest posiadanie podyplomowego stopnia specjalizacji MDE. Tam, gdzie istnieją studia doktorskie, praca doktorska może być podjęta wyłącznie poprzez te studia. W uniwersytetach istnieją również departamenty, w których możliwe jest uzyskanie stopnia doktorskiego bez posiadania stopnia MDE, np. departamenty w dziedzinach politechnicznych. Kierownictwo edukacyjne nad kandydatem na doktora sprawuje 3-osobowy zespół nauczycieli akademickich posiadających tenure, powołany przez specjalne zgromadzenie ogólne departamentu. Praca doktorska jest oceniana przez 7-osobową komisję egzaminacyjną. Członkowie komisji powinni należeć do tej samej dziedziny akademickiej co temat pracy doktoranta lub pokrewnej. Część członków może pochodzić z innego departamentu tego samego lub innego uniwersytetu. Doktorant prezentuje i broni swoją pracę przed komisją egzaminacyjną. Aprobata pracy wymaga zgody co najmniej 5 członków komisji.

Liczba studentów w szkolnictwie wyższym Grecji stale rosła w latach 90. W 2000 roku liczba miejsc na pierwszy rok studiów wynosiła 85 tys. i była dwukrotnie wyższa niż w 1996. W roku 1998/99 w uniwersytetach studiowały 266 103 osoby, przy czym pierwszy stopień uzyskały 21 154, stopień PMD – 1354 osoby, a doktorski – 796 osób. W tym samym roku w TEI studiowało 116 106, a ukończyły studia 9482 osoby.

Czas trwania studiów w TEI wynosi 7 lub 8 semestrów, łącznie z semestrem dyplomowym, w czasie którego jest odbywana praktyka zawodowa w zakładzie pracy, nadzorowana przez uczelnię.

AKTUALNE DEBATY I REFORMY

Trwają aktualnie dyskusje na temat wprowadzenia w szkolnictwie wyższym Grecji deklaracji Bolońskiej. Ustalenia zawarte w tej deklaracji spotykają się jednak z dużym sprzeciwem w środowisku akademickim, w szczególności propozycje wprowadzenia stopnia bachelor już po 3 latach studiów. Ministerstwo rozpoczęło także dyskusję nad zmianami prawnymi. Jednym z głównych punktów zmian będzie wprowadzenie krajowego systemu oceny i zapewnienia jakości.

Dr Ryszard Mosakowski jest adiunktem Politechniki Gdańskiej i wiceprzewodniczącym Krajowej Sekcji Nauki NSZZ „Solidarność” oraz członkiem Rady Europejskiej Education International.

Uwagi