Społeczny ruch naukowy, obejmujący kilkaset tysięcy pracowników nauki i jej miłośników, jest związany z uprawianiem i upowszechnianiem nauki, tworząc organizacje społeczne. Rozróżnia się towarzystwa naukowe, stowarzyszenia naukowo-zawodowe, fundacje dla spraw nauki i te z ogólnokulturalnych towarzystw, które prowadzą również, w ograniczonym zakresie, działalność naukową, a także nieliczne dzisiaj społeczne instytuty badawcze, jak np. Instytut Zachodni, Instytut Bałtycki, Instytut Śląski w Opolu czy Instytut Lecha Wałęsy.

KSZTAŁTOWAĆ OPINIĘ

Po II wojnie światowej w Polsce ma miejsce dynamiczny wzrost stowarzyszeń naukowych, które obecnie sięgają liczby kilkuset towarzystw specjalistycznych i ich oddziałów oraz towarzystw grupujących "miłośników nauki" (np. Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Miłośników Astronomii itp.), kształtujących opinię publiczną o danym zakresie wiedzy (np. o ochronie środowiska). Z uwagi na wielkie zróżnicowanie tych organizacji i trudności dokładnego zdefiniowania, jaki zespół można uznać za towarzystwo lub stowarzyszenie naukowe, podział dziś przyjmowany tylko z grubsza klasyfikuje społeczny ruch naukowy.

Rozróżnia się następujące kategorie towarzystw:

	towarzystwa naukowe ogólne, wielodyscyplinowe, do których należą ogólnoakademickie towarzystwa naukowe, np. Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Wrocławskie Tow. Naukowe lub Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk oraz towarzystwa regionalne, np. Kieleckie Tow. Naukowe, Tow. Naukowe Płockie itp;
	ogólnopolskie towarzystwa specjalistyczne - dyscyplinowe, np. Polskie Tow. Biochemiczne, Polskie Tow. Chemiczne, Polskie Tow. Historyczne itp. (jest ich oczywiście najwięcej);
	równie liczne są towarzystwa naukowo-zawodowe lub naukowo-techniczne. Jako pierwsze wypączkowały towarzystwa medyczne, głównie z Polskiego Tow. Lekarskiego (np. Polskie Tow. Pediatryczne, Tow. Internistów Polskich itp.) i mają wyraźną tendencję wzrostową, wynikającą z postępującej specjalizacji. Drugie skupione są w Naczelnej Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT.

POSZUKIWANIE OGÓLNEGO JĘZYKA

Działalność wszystkich tych grup towarzystw i stowarzyszeń naukowych ma szczególne znaczenie w warunkach wzrastającej specjalizacji i izolacji, zachodzącej pomiędzy dyscyplinami, wydziałami, instytutami i poszczególnymi szkołami. Wydaje się zatem, że w tym zakresie poszukiwanie ogólnego języka dla wyspecjalizowanych kierunków badawczych i udostępnianie ich wyników szerszemu ogółowi społeczeństwa ma znaczenie zasadnicze. Jest to tym ważniejsze zadanie naukowego ruchu społecznego, że wiele dziś zagadnień współpracy międzynarodowej opiera się na wynikach nauki, jak to ma miejsce w przemyśle elektronicznym, w biotechnologii, w przemyśle kosmicznym i farmaceutycznym. Z tego względu prof. Suchodolski zaliczył towarzystwa naukowe ogólne, regionalne i specjalistyczne do tzw. czwartego ogniwa polskiej nauki, oprócz szkół wyższych, Polskiej Akademii Nauk i instytutów resortowych.

TRZY OKRESY

W rozwoju polskiego społecznego ruchu naukowego można wyróżnić trzy okresy, w których następowało bardziej dynamiczne kształtowanie się tego ruchu. Zaraz po II wojnie światowej następowało odbudowywanie przedwojennego, dość skromnego kształtu organizacyjnego towarzystwa. Trwał on krótko i zakończył się z początkiem lat 50., czego dobitnym objawem było zakazanie działalności Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i innych tego typu instytucji.

Drugi okres rozpoczynał się po 1956 r. i trwał, z różnym nasileniem, do końca lat 80. Wreszcie, od początku lat 90. obserwuje się lawinowe powstawanie różnych towarzystw humanitarnych, dobroczynnych i innych. Naliczono ich ok. 40 tys. Towarzystw i stowarzyszeń określanych jako naukowe naliczono ok. 500. Świadczy to o ogromnym zaangażowaniu społecznym tysięcy ludzi oddanych sprawie nauki, kultury, religii i działalności humanitarnej. Większość towarzystw i stowarzyszeń posiada samorządy i autonomiczny charakter, których władze pochodzą z wyboru, nadając całemu ruchowi swoistą odrębność od innych instytucji mianowanych, powoływanych lub kształtowanych w inny sposób. Skupiając pracowników nauki, kształtują ośrodki krytycznej, nieskrępowanej myśli, stymulują międzydyscyplinarną wymianę informacji i kształtują podstawy etyki zawodowej. Tworzą najbardziej masową formę zorganizowanego uczestnictwa nauki w życiu szerokich rzesz społeczeństwa przez upowszechnianie najnowszych i praktycznych osiągnięć nauki.

RADA PATRONUJE

Naukowemu ruchowi społecznemu w naszym kraju patronuje Rada Towarzystw Naukowych, powołana do życia w 1963 r. jako społeczny ogólnopolski organ przedstawicielski towarzystw naukowych. Członkowie Rady byli wyłaniani demokratycznie na zjazdach poszczególnych grup towarzystw specjalistycznych, ogólnych i regionalnych oraz naukowo-zawodowych. Do roku 1992 RTN była ściśle związana z Polską Akademią Nauk i działała w oparciu o Regulamin Rady, który ją zobowiązywał do tworzenia w kraju warunków pomyślnego rozwoju ruchu (m.in. przez zabieganie o środki finansowe na działalność towarzystw) oraz do integrowania ruchu społecznego przez wytwarzanie więzi między poszczególnymi społecznościami naukowymi oraz między nimi i społeczeństwem.

W 1992 r., zarządzeniem ministra finansów, PAN utraciła możliwość finansowego wspomagania towarzystw naukowych, a ich dofinansowywanie ze środków budżetowych państwa przejął Komitet Badań Naukowych. Z tego względu uległ również zmianie status prawny RTN, nie wykluczający, oczywiście, dalszego współdziałania Rady z Polską Akademią Nauk, zwłaszcza w zakresie wydawnictw związanych z upowszechnianiem nauki, w przygotowywaniu opinii dla organów administracji państwowej, działających na rzecz nauki i w opracowywaniu różnych ekspertyz, związanych z finansowaniem przedmiotowym towarzystw naukowych przez KBN.

Problem ponownego powiązania organizacyjnego Rady z Polską Akademią Nauk oraz podmiotowego finansowania przynajmniej pewnej grupy towarzystw powracał w dyskusjach zarówno na zebraniach plenarnych Rady, jak i w gronie jej Prezydium, zwłaszcza w ostatniej kadencji. Na zebraniu Prezydium Rady 28 października 1996 r. powołano kilka zespołów do przygotowania opinii na podstawowe tematy związane z rozwojem społecznego ruchu naukowego i miejsca oraz statusu prawnego Rady.

POWRÓT DO AKADEMII

W toku prac Zespołów oraz licznych dyskusji na posiedzeniach Prezydium Rady, zarówno w poprzedniej, jak i obecnej kadencji, ukształtował się pogląd o celowości ponownego powiązania organizacyjno-finansowego z PAN przy zachowaniu samorządnego statusu Rady jako organu przedstawicielskiego społecznego ruchu naukowego. To oczekiwanie ze strony towarzystw naukowych na większą opiekę ze strony Akademii wynika z kilku przyczyn. Po pierwsze, autorytet PAN w społeczeństwie wzrasta dzięki odwoływaniu się różnych instytucji do jej opinii, co jest często ważnym sposobem w rozstrzyganiu różnych problemów polityki naukowej, edukacyjnej, ekonomicznej lub kulturalnej państwa. Po drugie, szkoły wyższe i placówki naukowe, poza nielicznymi wyjątkami, nie są w istocie organizacyjnie związane ze społecznym ruchem naukowym. Po trzecie, współpraca towarzystw z PAN w dziedzinie upowszechniania nauki, w szczególności przez wydawnictwa, posiada długoletnią tradycję w opiniowaniu i wyborze odpowiednich tematów, opracowywanych zarówno przez zespoły towarzystw specjalistycznych, jak i regionalnych. Po czwarte, ranga towarzystw ogólnych, zwłaszcza regionalnych, jak to uzasadniają ich przedstawiciele, rośnie u władz samorządowych - władze lokalne chętniej przekazują środki na działalność towarzystw, jeśli te uzasadniają program swego działania stanowiskiem odpowiedniego organu PAN.

Wyraźnie przeto ukształtował się pogląd, że choć społeczny ruch naukowy nie może się znaleźć obecnie pod intensywniejszą opieką finansową PAN, która nie posiada odpowiednich środków na jego działalność, to w każdym razie powinien się znaleźć pod jej opieką merytoryczną. Przyjęto równocześnie tezę, że upowszechnianie nauki jest tak samo ważne jak jej uprawianie, że towarzystwa naukowe są ośrodkami najbardziej efektywnego upowszechniania nauki, a instytucjonalna opieka PAN nad społecznym ruchem naukowym posiada logiczne uzasadnienie.

Omawiając nowe zasady współpracy Prezydium i wydziałów PAN z komitetami i innymi organizacjami, kierownictwo Akademii również uznało za celowe bliższe zespolenie RTN w kooperacji z Akademią i jej placówkami, jak to ma miejsce w przypadku Rady Upowszechniania Nauki lub Rady Języka Polskiego.

SAMORZĄDNA REPREZENTACJA

Koncepcja organizacyjnego powiązania Rady z Akademią ma swoje podstawy i pełne uzasadnienie w nowej, uchwalonej 25 kwietnia 1997 r. ustawie o PAN. Inaczej sytuuje ona komitety naukowe, które stają się integralną, na równi z wydziałami i oddziałami PAN, częścią struktury korporacyjnej Akademii. Jednocześnie komitety naukowe uzyskują większą samodzielność. Z organów wydziałów lub Prezydium stają się samorządową reprezentacją dyscyplin, współpracującą z wydziałami. Ustawa precyzuje, iż w skład komitetu naukowego wchodzą osoby wybierane przez środowisko naukowe i członkowie krajowi Akademii, a komitet może powołać do swojego składu specjalistów z zakresu życia gospodarczego i społecznego. Tryb wyboru członków komitetu naukowego i jego organów określa regulamin uchwalony przez Prezydium PAN. Na tych samych zasadach - wyboru na zjazdach grup towarzystw naukowych - był i będzie kształtowany skład RTN, która tym samym stanowić będzie samorządną reprezentację towarzystw naukowych, współdziałającą z Prezydium PAN w sprawach społecznego ruchu naukowego. Biorąc to pod uwagę, a zwłaszcza opinię RTN, Prezydium PAN podjęto 2 lutego 1998 r. uchwałę o powiązaniu społecznego ruchu naukowego z PAN. Czytamy w niej m.in.: Prezydium Polskiej Akademii Nauk, odpowiadając na wnioski towarzystw naukowych w sprawie powiązania społecznego ruchu naukowego z Polską Akademią Nauk i ustalenia zasad współpracy Akademii z towarzystwami naukowymi, akceptuje uchwałę Rady Towarzystw Naukowych z 25 listopada 1997 r. w sprawie usytuowania rady przy Prezydium PAN.

(...) Skład Rady, tryb jej działania i finansowania określa Regulamin Rady na podstawie przepisów Ustawy o Polskiej Akademii Nauk.

W celu ściślejszej integracji prac Rady z działalnością struktur korporacyjnych Polskiej Akademii Nauk, w skład Rady Towarzystw Naukowych, wybranej na okres kadencji 1996-1998, wejdą ponadto delegowani przez wydziały PAN pracownicy naukowi i osoby zajmujące się problemami społecznymi nauki i polityką naukową. Ich udział w pracach Rady pozwoli na kompleksowe analizowanie i rozpatrywanie problematyki społecznego ruchu naukowego oraz prezentowanie jego potrzeb na tle sytuacji nauki w Polsce.

Prezydium Polskiej Akademii nauk deklaruje ze swej strony pełne poparcie dla realizacji inicjatyw i działań podejmowanych przez Radę Towarzystw Naukowych.

NOWE WARUNKI

Tekst uchwały Prezydium PAN został w pełni zaakceptowany 20 marca 1998 r. na plenarnym posiedzeniu RTN, która wyraziła satysfakcję z pozytywnego zakończenia wysiłków Prezydium Rady mających na celu powrót przedstawicielstwa społecznego ruchu naukowego do PAN.

Cele i zadania Rady określa regulamin. Stwierdza się w nim, że RTN jest społecznym, ogólnopolskim organem przedstawicielskim towarzystw naukowych, wyłanianym w trybie wyborów przeprowadzanych na zjazdach towarzystw naukowych. Zadaniem Rady jest nie tylko reprezentowanie społecznego ruchu naukowego, ale także podejmowanie działań służących rozwojowi nauki i jej upowszechniania. Rada będzie rozwijać ścisłą współpracę z PAN, KBN i innymi instytucjami w celu ustalenia ocen i wniosków w zakresie ogólnej polityki naukowej i edukacyjnej państwa.

Czekająca nas zmiana podziału administracyjnego kraju spowoduje nową sytuację społecznego ruchu naukowego, szczególnie regionalnych towarzystw naukowych. RTN będzie musiała się włączyć w określenie roli społecznego ruchu w nowych warunkach funkcjonowania edukacji, badań naukowych i gospodarki nowych regionów. Istotnym będzie zachowanie wpływu opinii przedstawicieli Rady na wysokość dotacji udzielanych towarzystwom z budżetu państwa i na realizację zadań podejmowanych przez poszczególne towarzystwa, aby społeczny ruch naukowy mógł zachować autentyczny wpływ na rozwój nauki i poziom edukacji naszego społeczeństwa.

Prof. dr hab. Włodzimierz Ostrowski, biolog, jest wiceprezesem Polskiej Akademii Nauk i przewodniczącym jej Krakowskiego Oddziału.

Uwagi.