Za pomocą metod proweniencji izotopowej polscy naukowcy dowiedli, że do wyrobu ozdób ołowianych z wczesnej epoki żelaza wykorzystywano olkuskie złoża siarczku ołowiu. To najstarsze potwierdzone świadectwa wydobycia i wytopu z rud jakiegokolwiek metalu na ziemiach polskich.
W archeologii od zawsze bada się geograficzne rozmieszczenie różnych wytworów kultury materialnej w celu określenia komunikacji pomiędzy dawnymi społecznościami. Tradycyjne metody, takie jak klasyfikacja, typologia i badania stylistyczne, są ostatnio coraz częściej uzupełniane przez metody archeometryczne. Dzięki nim można identyfikować nie tyle miejsce wytworzenia przedmiotu (warsztat), ale pierwotne pochodzenie surowca, co sprzyja odtwarzaniu sieci dalekosiężnych powiązań handlowych. Szeroko stosowane są geochemiczne metody badania proweniencji miedzi, wykorzystujące tzw. odciski palców – różnice pomiędzy złożami w pierwiastkach śladowych, takich jak arsen lub antymon oraz stosunki izotopowe ołowiu. Metoda proweniencji izotopowej opiera się na odkryciu, że proporcje izotopów ołowiu różnią się w poszczególnych złożach geologicznych.
W Europie w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza miał miejsce znaczący rozwój stosunków handlowych napędzany poszukiwaniem cennych i nie wszędzie dostępnych metali do produkcji brązu – miedzi, cyny, a także ołowiu. Naukowcy z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Narodowego Centrum Badań Jądrowych w Otwocku i Uniwersytetu Warszawskiego przedstawili nowe dane na temat wykorzystania rud galeny (siarczku ołowiu) pochodzących ze Śląska i Wyżyny Krakowskiej i określanych jako „złoża rud olkuskich”. Analizie poddano 11 ozdób ołowianych z cmentarzysk późnej kultury łużyckiej, stosując analizę izotopów ołowiu. Badacze dowodzą, że większość tych ozdób wykonano z miejscowej rudy, co świadczy o wczesnej eksploatacji olkuskich złóż ołowiu, obecnie datowanej o 1000 lat wcześniej niż dotychczas sądzono.
Eksploatacja tych złóż była do tej pory potwierdzona w zapisach historycznych i danych geochemicznych dla średniowiecza oraz okresu rzymskiego. Uzyskane wyniki, cofające wykorzystanie miejscowych złóż w głąb I tysiąclecia p.n.e., stanowią jednocześnie najstarszy dowód wytopu jakiegokolwiek metalu z rud pozyskanych na ziemiach polskich. Mimo szerokiej znajomości odlewnictwa i kowalstwa sama ekstrakcja metali z rud, a więc hutnictwo nie było u nas dotąd potwierdzone. W całej epoce brązu, poprzedzającej wczesną epokę żelaza, na terenach dzisiejszej Polski bazowano wyłącznie na miedzi, cynie i ołowiu importowanych z Europy Południowej i Zachodniej. Mimo dość licznie już podejmowanych prób, do tej pory nie uzyskano dowodów geochemicznych na rzecz miejscowego wydobycia miedzi. Najpoważniejszymi kandydatami do tej roli są oczywiście obszary na przedpolu Sudetów czy w Górach Świętokrzyskich, skąd znane są wykorzystywane dziś złoża miedzi, ale jak dotąd archeologiczne brązy pochodzące z tych regionów, jak również z innych części Polski, nie dostarczyły dowodów na ich pradziejową eksploatację – wyjaśnia znaczenie odkryć dr Karol Dzięgielewski z Instytutu Archeologii UJ.
Naukowiec dodaje, że datowana na I tysiąclecie p.n.e. ekstrakcja ołowiu z olkuskich złóż galeny wskazuje, iż wydobycie i hutnictwo rud metali na ziemiach polskich rozpoczęło się nie od miedzi, ale od ołowiu około VIII–VII w. p.n.e.
Naukowcy planują kontynuację badań. Zamierzają porównać dwa główne narzędzia do badania kontaktów wymiennych w dawnych społeczeństwach: archeologiczne i geochemiczne. Ich celem będzie rekonstrukcja wzorców dystrybucji surowców do produkcji metalurgicznej, głównie stopów miedzi od epoki brązu (ok. 2000 p.n.e.) do końca wczesnej epoki żelaza (ok. 450 p.n.e.). Skupią się na uzupełnieniu bazy danych sygnatur izotopowych (ołowiu i cyny) z artefaktów z tego czasu. W przypadku zabytków żelaznych wykorzystany zostanie skład chemiczny żużla (wczesne żelaza zawierały go dużo) i innowacyjna analiza izotopów osmu i strontu. Punktem odniesienia będzie duży zbiór opublikowanych danych dotyczących geochemii i prehistorycznego wykorzystania złóż rud metali w całej Europie.
Wyniki badań polskich naukowców zaprezentowano na łamach czasopisma Archaeometry.
Łukasz Wspaniały, źródło: UJ