Znane dzisiejszym potomkom dzieje rodziny sigaj koca XVIII wieku, kiedy to midzy dwoma brami, nazywajcymi si wwczas Grzdzielscy, nastpi konflikt, ktrego przyczyny i przebieg ton w mrokach niepamici, a wiadomo tylko, e jeden z jego bohaterw zmieni wtedy pisowni nazwiska, eby si trwale odrni od adwersarza. Losy maopolskiej rodziny drobnoszlacheckiej w nastpnym stuleciu znane s profesorowi astrofizyki Stanisawowi Grzdzielskiemu z urywkw wspomnie, a w cig pokole inteligenckich ukadaj si poczwszy od osoby jego dziadka.
Wadysaw Grzdzielski urodzi si dwa lata po powstaniu styczniowym. Ukoczywszy studia prawnicze we Lwowie by adwokatem. Na pocztku ubiegego wieku zosta prezesem Sdu Okrgowego w Przemylu. Niedawno ukazay si jego wspomnienia z okresu oblenia przemyskiej twierdzy przez Rosjan podczas pierwszej wojny wiatowej. W Drugiej Rzeczypospolitej by krtko ministrem aprowizacji w jednym z rzdw Wincentego Witosa, posem na Sejm i sdzi Trybunau Stanu.
Babka Grzdzielska, z domu Wolff, pochodzia z... austriackich baronw, ktry to tytu, wedle rodzinnych plotek, jej rodzina kupia, co byo w tamtych czasach praktykowane. Wnuk bardzo dobrze j pamita, gdy wiele ze sob rozmawiali w jego modzieczym i dorosym yciu.
Dziadkowie Grzdzielscy mieli dwie crki i czterech synw. Aleksander, specjalista od konstrukcji lotniczych, by przed wojn docentem Politechniki Warszawskiej. W 1939 roku opuci Polsk i typow drog przez Rumuni dotar do Kanady, gdzie zosta profesorem Uniwersytetu Technicznego w Toronto.
Maria, urodzona w roku 1906, skoczya polonistyk i dziaaa w harcerstwie. Zdaniem bratanka, bya typow przedstawicielk inteligenckiej modziey, wiernej ideaom patriotycznym i oywionej duchem suby spoeczestwu. Naturaln kolej rzeczy znalaza si podczas wojny w szeregach lwowskiej AK, wczeniej jeszcze aresztowana na kilka miesicy przez „pierwszych bolszewikw”. W roku 1944 ukrywaa si w domu braterstwa (rodzicw Stanisawa), ale NKWD ja zapao i skazao na 5 lat agru. Wrciwszy w roku 1950, zostaa nauczycielk w zapadej wsi na Kielecczynie. Tak rozpoczta droga zawodowa zawioda j na Uniwersytet Marii Curie−Skodowskiej w Lublinie, gdzie przesza szczeble kariery akademickiej, zakoczonej profesur i duym dorobkiem naukowym.
Modszy brat ojca, Wadysaw Grzdzielski junior, poczy dwa wane wtki – by prawnikiem, a wstpiwszy zaraz po utworzeniu Armii Krajowej w jej szeregi, zosta szefem Biura Informacji i Propagandy na okrg lwowski. Patriotyczne wychowanie nie zostawiao tym ludziom wyboru innego ni oczywisto walki o Polsk. Kiedy w 1944 roku weszli Sowieci, Wadysawa Grzdzielskiego aresztowano. Skazany na 20 lat agru, zmar na zesaniu.
Najmodszy syn, Juliusz, by lekarzem w Biaymstoku, stanowic tam wraz z on par „awangardow”, jako e zajmowali si lotnictwem sportowym i innymi modnymi w latach trzydziestych nowinkami cywilizacyjnymi. On take zaangaowa si w dziaalno niepodlegociow i wkrtce po wkroczeniu Sowietw – pierwszych w ’39 roku – zosta aresztowany. Zagin bez wieci podczas ewakuacji wizie wschodniej Polski przed armi niemieck w czerwcu 1941. Dramatyczne dowiadczenia naznaczyy to pokolenie rodziny, pozostawiajc nastpnemu zobowizania i nadziej, e bdzie je wypenia w innych warunkach, w sposb, jaki swobodnie wybierze.
Druga crka dziadkw pana profesora, modsza, bya plastyczk, projektantk mebli i rnych przedmiotw inspirowanych folklorem huculskim dla duej firmy „Smyga”. Ona te bya onierzem AK i trafia do obozu w Buchenwaldzie. Po uwolnieniu i tuaczce na terenie Niemiec znalaza si w Bostonie, gdzie zacza uprawia grafik, ilustrujc ksiki i rne wydawnictwa.
Jerzy Grzdzielski, ojciec prof. Stanisawa, urodzi si w roku 1901. Gimnazjum ukoczy w Przemylu, po czym studiowa medycyn w UJK, poznajc tam przysz on Juli Najsarek, pniej lekarza pediatr. W roku 1925, tu po dyplomie, zosta modszym asystentem Kliniki Okulistycznej, a w latach 1931−41, jako jej adiunkt, szybko dojrzewa naukowo, gdy kierownik kliniki prof. Adam Bednarski czsto chorujc, powierza modemu koledze swoje obowizki. Ten mia ju za sob roczny pobyt na stypendium w Szwajcarii i praktyk w klinikach wiedeskiej oraz praskiej. Gdy profesor zmar na pocztku roku 1941, docent Jerzy Grzdzielski przej kierowanie klinik, na krtko.
Czwartego czerwca tego roku zosta rozstrzelany przez hitlerowcw w ponurej kani lwowskich profesorw na Wzgrzach Wuleckich. Na licie skazanych figurowa jego mistrz. Gdy Niemcy przyszli go aresztowa, wdowa po prof. Bednarskim powiedziaa, nie podejrzewajc niczego, kto zastpuje ma.
Czterdziestoletni Jerzy Grzdzielski mia ju w dorobku wane prace naukowe, dotyczce m.in. nowoczesnych metod diagnostycznych i terapii w schorzeniach siatkwki. W klinice zdy urzdzi pracowni histologiczn, jedn z pierwszych w kraju.
Syn Stanisaw pamita z duego lwowskiego mieszkania gabinet ojca, w ktrym po pracy w klinice przyjmowa pacjentw – z mnstwem skonstruowanych przeze przyrzdw optycznych i nowoczesnych narzdzi okulistycznych. – Dom by... mieszczaski na dosy wysokiej stopie. Miesiczny budet zamyka si w kwocie dwch tysicy zotych. Jedynak mia od czwartego roku ycia frulein z Wiednia, ktra uczya go mwi po niemiecku. Te i inne typowe atrybuty statusu przedwojennych rodzin akademickich zniky w kolejnych obrotach historii, przetrwao duchowe sedno – poczucie powinnoci wynikajcych z posiadania wiedzy i oczywista potrzeba jej zdobywania.
Matka wychowywaa „dosy surowo”, formuujc wymagania i egzekwujc postpowanie wedle regu, jakie obowizuj porzdnego czowieka. Opowiadania babci o rodzinnych i ojczystych dziejach uzasadniay te wymagania i zobowizyway, by im sprosta. Z ojcem, ktrego mia za krtko, przyszy profesor gra w planszowe gry wojenne, przez ojca sporzdzane. Zdy z nim rozmawia o ciekawych dla w dziecistwie sprawach, ktre z dzisiejszej perspektywy ocenia jako wane. Pozostao m.in. zainteresowanie epok napoleosk.
– Dystans do endecji by moe mniejszy ni do pisudczykw. Dziadek, zwizany z Chjeno−Piastem, uczestniczc w rzdzie Witosa reprezentowa, jak to okrela wnuk, „prawicow ludowo”. Kwestie polityczne jednak nigdy nie zaprztay mocniej jego rodzicw, a wojna przebarwia ich pogldy w jednolity kolor solidarnoci spoecznej i narodowociowej, podporzdkowanej walce o niepodlego. Pniejsze przeladowania przez system, uksztatowany po wojnie, utrwaliy potrzeb dystansowania si ode, eby „robi swoje” i nieufno wobec wielkiego wschodniego ssiada.
Pan profesor pamita zgroz w sowach matki cytujcej antysemick wypowied jakiej znajomej. Pamita take ukrywajcego si w domu rwienika z zaprzyjanionej ydowskiej rodziny dr. Heszelesa. Wiedzia, e nie wolno o tym mwi w szkole, nie wolno razem podchodzi do okna... I tak samo tajemnic musiay by lekcje niemieckiego pobierane u ssiada w tej samej kamienicy.
Niemieckojzyczne byy pierwsze lektury Stanisawa Grzdzielskiego – pisane gotykiem bajki braci Grimm, zachowane we wdzicznej pamici mimo ich okruciestwa i zych opinii badaczy literatury. Pniej babcia czytaa mu Robinsona Cruzoe, a pierwsza samodzielna lektura to Trylogia. Jeszcze pniej „reszta Sienkiewicza i ksiki podrnicze”.
W rozmowie z profesorem uprzytomniam sobie bardzo wyrane podobiestwa tych lwowskich domw, zakadanych przez robicych uniwersyteckie kariery zdolnych modych ludzi, w ktrych panowa, nieraz ciko zapracowany, dostatek, jasne reguy postpowania, okrelone dystanse midzy pokoleniami, spore ambicje zaszczepiane wczenie potomkom. No i specyficzny lwowski patriotyzm – ofiarny, mny, bez martyrologii.
Doc. Jerzy Grzdzielski kupi synowi wydan wanie po polsku gon ksik brytyjskiego astronoma Jamesa Jeansa. Ten przeczyta j par lat po mierci ojca i chyba wtedy zainteresowa si naukami cisymi.
W Krakowie, gdzie rodzina znalaza si w 1946 roku, zapisa si do Towarzystwa Mionikw Astronomii, zostajc jednym z najaktywniejszych czonkw. Rowerem jedzi wieczorami do Przegorza, eby w tamtejszej filii warszawskiego obserwatorium ledzi gwiazdy zmienne.
W roku 1950 poszed na studia w Warszawie, gdzie by wtedy Wydzia Matematyki i Fizyki z kierunkiem astronomicznym. Wybr tego ostatniego martwi matk perspektyw przyszej belferskiej doli jedynaka. Rzeczywisto okazaa si zupenie inna. Po pierwsze, astronomia bya odlega od ideologii wywierajcej pitno na edukacji w PRL. Po drugie, zaczynaa si era gwatownego rozwoju bada kosmicznych, czego maturzysta nie bra pod uwag, ale dzisiaj uwaa za wany czynnik w swojej karierze naukowej.
Stanisaw Grzdzielski trafi do bardzo dobrego rodowiska studenckiego. Spord jego kolegw wywodzi si czowka wspczesnych polskich astronomw, pracujcych w najlepszych orodkach. Nieco modszego przyjaciela, Bogdana Paczyskiego, profesor okrela jako jednego z najwybitniejszych w XX stuleciu.
Mistrzw mieli ci modzi ludzie wybitnych. Jeden to Wodzimierz Zonn, drugi – Stefan Piotrowski. Pierwszy stwarza warunki do rozwoju, rodzinn atmosfer i pomaga stawia kolejne kroki na drodze naukowej. Drugi stawia wymagania, utrzymujc, e kto jest zdolny i zechce pracowa – zajdzie daleko.
Stanisaw Grzdzielski bardzo wczenie zacz wyjeda za granic (cznie w rnych orodkach przepracowa kilkanacie lat); prof. Piotrowski bardzo si troszczy o kontakty midzynarodowe. W roku 1962 zrobi doktorat, osiem lat pniej habilitacj. Od roku 1977 jest profesorem.
Kiedy zaczyna prac badawcz po studiach, rozwijay si rne specjalnoci zwizane bezporednio lub nieco luniej z programem kosmicznym, wczesne pokolenie astronomw miao wic rozlege pole poszukiwa. Dzisiaj astronomia rozwija si fantastycznie. Odkrycie tego, co si nazywa ciemn energi, co powoduje, e wszechwiat przypiesza swoj ekspansj, a co jest, mwic trywialnie, rodzajem kosmicznego odpychania, ma prawdopodobnie ogromne konsekwencje dla caej fizyki. Jakie? Tu jest nieskoczona liczba pyta i mnstwo rzeczy sprzecznych z nasz intuicj oraz obecn wiedz. Astronomia, dokadniej astrofizyka, uwiadamia, e potrzebna jest... nowa fizyka. Koczc rozmow o rodzinie, profesor konstatuje dobitnie, e idc na studia dokona najlepszego z moliwych wyborw. Za najlepsze, co go w yciu spotkao, uwaa upadek komunizmu.