Wodzimierz Dzieduszycki
Nauka zawdzicza rozwj talentom oraz wysikom badawczym jednostek i zespow, ale take tym, ktrzy talenty innych pielgnuj, a wysikom badawczym stwarzaj warunki do owocowania. Dzieduszyccy – rd bardzo rozgaziony – zasuyli si nauce osobami twrcw, ale bodaj wicej jeszcze hojnoci i zapaem mecenasw. W Galicji, pod zaborem austriackim, powsta dziki ich wiatemu wizjonerstwu trway dorobek cywilizacyjny – tak naley okreli wiadectwa owego szczeglnego patriotyzmu, jaki na tych ziemiach naznaczy ludzkie postawy.
Pami yjcych dzisiaj potomkw, pielgnowana w Zwizku Rodowym Dzieduszyckich, liczcym ponad 80 czonkw, siga osoby Tadeusza Gerwazego, ktry by regimentarzem Stanisawa Augusta. Czterej jego synowie (mia take 5 crek) walczyli w insurekcji kociuszkowskiej, najstarszy, zaprzyjaniony z wodzem, otrzyma ode portret z osobicie wyrytym napisem: „Walerianowi Dzieduszyckiemu Tadeusz Kociuszko”. Znajduje si on dzisiaj w kieleckim Muzeum Narodowym, ale niebawem ma trafi do rodzinnego muzeum w Zarzeczu. O tym ostatnim rozmawiaymy pod koniec spotkania z pani Izabel Dzieduszyck w warszawskiej siedzibie Przymierza Rodzin, ktremu prawnuczka Wodzimierza, najznaczniejszego pord przodkw, prezesuje.
Zanim o jego wielkich zasugach, trzeba przywoa innego przodka, urodzonego w r. 1813 Maurycego, ktry, cho nie posiada stopni naukowych, mia osignicia badawcze i od r. 1873 by czynnym czonkiem Akademii Umiejtnoci. Zajmowa si nowoytn histori polityczn Polski i histori Kocioa, publikujc prace z tego zakresu, a take tumaczy z aciny i francuskiego.
Zasuy si bardzo Zakadowi Narodowemu im. Ossoliskich – by kuratorem w latach 1851−69 – porzdkujc jego administracj, finanse, przebudowujc gmach i zatrudniajc wybitnych specjalistw. W tych dziaaniach trzeba szuka pocztkw tradycji mecenatu Dzieduszyckich nad nauk i kultur narodow.
Pradziadek pani Izabeli, Wodzimierz, urodzi si w r. 1825 w Jaryszowie na Podolu. Jedynak, sabego zdrowia, pobiera nauki w domu od profesorw Uniwersytetu Jana Kazimierza (czsto przebywa w lwowskim paacu rodzicw). W nieodlegej Poturzycy jego ojciec (najmodszy syn wspomnianego regimentarza) zgromadzi znakomit bibliotek, liczc 20 tysicy woluminw, ktr Wodzimierz powikszy o dalszych 10 tysicy i przenis do Lwowa, udostpniajc czytajcej publicznoci.
Znakomicie gospodarujc wasnymi i wniesionymi w wianie przez on majtkami, szczodrze oy na to wszystko, co uzna za istotne dla podniesienia cywilizacyjnego poziomu rodzimej Galicji i duchowego rozwoju Polakw. Tym celom podporzdkowa te dziaania polityczne, jakkolwiek nie pocigay go same w sobie.
W 1848 r. znalaz si, wraz z kilkoma jeszcze Dzieduszyckimi, w Centralnej Radzie Narodowej, nastpnie Gwardii Narodowej. Po wybuchu powstania styczniowego jego lwowski paac przy ul. Kurkowej sta si miejscem spotka emisariuszy z Krlestwa i niepodlegociowych dziaaczy Galicji, a przez rce gospodarza przechodzia korespondencja wadz powstaczych.
Przedtem czsto spotykali si tam polscy i ukraiscy posowie powstaego w 1861 roku Sejmu Galicyjskiego, ktrych autorytet Wodzimierza Dzieduszyckiego, rwnie posa, potrafi skania do koniecznych dla dobra kraju kompromisw.
W r. 1876 zgodzi si zosta marszakiem sejmu na jeden rok, rezygnujc z powicania gros czasu badaniom z zakresu taksonomii zwierzt oraz muzealnictwa i pasji kolekcjonerskiej, jak ywi od dziecistwa. Pierwsze przyniosy m.in. opisanie trzech rzadkich gatunkw ssakw, oryginaln terminologi nazw ptakw i opracowanie metodologii tworzenia skansenw. Druga zaowocowaa utworzeniem Muzeum Przyrodniczego, placwki wwczas wyjtkowej w Europie, ktre w 1880 r. udostpnio zbiory waciciela spoeczestwu, zaopatrujc zwiedzajcych w starannie opracowane i czsto aktualizowane przewodniki oraz zapewniajc bezpatny wstp par razy w tygodniu. Modych ludzi zainteresowanych badaniami naukowymi kurator−mecenas wysya na stypendia w uniwersytetach krajowych i zagranicznych. Przywozili stamtd okazy fauny i flory do muzeum.
Nie tylko jednak historia naturalna bya przedmiotem troski Wodzimierza Dzieduszyckiego, cho przez ostatnie dwa lata ycia nie opuszcza maego pokoju w muzeum, preparujc okazy ptakw. Lea mu na sercu rozwj przemysowy Galicji i t ide upowszechnia na licznych wystawach krajowych i zagranicznych. W 1877 zaprezentowa we Lwowie po raz pierwszy „przemys domowy”, tj. rkodzielnicze wyroby garncarskie, koszykarskie, skrzane, drewniane, gliniane, a take eksponaty etnograficzne. Cztery lata wczeniej na wiatow wystaw w Wiedniu przywiz 53 kompletne ubiory huculskie, oryginalne pisanki i ozdoby oraz... chat chopsk z caym wyposaeniem.
Wpywy i kontakty polityczne, presti czonka AU, ktrym by od 1881, wyzyskiwa dla dziaa spoecznych i owiatowych. Inicjowa tworzenie szk przemysowych i rzemielniczych, sam zaoy Krajow Szko Garncarsk w Koomyi. Dziki jego staraniom powstay seminaria nauczycielskie w Krakowie i Lwowie, a Wysza Szkoa Rolnicza w Dublanach (istniejca od r. 1855) zyskaa status uczelni krajowej.
Tylko ma cz przedsiwzi hrabiego−demokraty mog tu spisa, ale wystarczy dla pokazania sedna tradycji rodzinnej Dzieduszyckich, jakim jest – cigle – owa troska o podnoszenie poziomu umysowego i rozszerzanie horyzontw jak najszerszych warstw spoeczestwa. W zapatrywaniach i postawach, na ktrych wzoruje si dzi yjce pokolenie, „demokratyzm” bywa podkrelany z uznaniem i kada opowie o przodku Wodzimierzu zawiera wiadomo, jak to w Zarzeczu pierwszy z galicyjskich ziemian znis paszczyzn i uwaszczy cz chopw.
Drog naukow, z ktrej zbacza w nurt biecej polityki, poszed Wojciech Dzieduszycki z linii Jezupolskiej (jej przedstawiciele zasynli hodowl koni arabskich), urodzony w 1848 r.
Gimnazjum i studia filozoficzne ukoczy w Wiedniu, uzyskujc stopie doktora w 1871. Habilitowa si we Lwowie, zostajc profesorem UJK w 1896. Odtd, do mierci w 1909, kierowa Katedr Historii Filozofii i Estetyki oraz prowadzi wykady z teorii poznania, historiozofii, dziejw sztuki renesansowej.
Dorobek Wojciecha Dzieduszyckiego zamyka si w kilku ksikach, m.in.: Roztrzsania filozoficzne o podstawach pewnoci ludzkiej, O wiedzy ludzkiej, Historia malarstwa we Woszech i licznych artykuach naukowych z filozofii i estetyki, ktrych wzajemne zwizki interesoway uczonego szczeglnie. Przeoy Krla Edypa Sofoklesa.
Historycy nauki sytuuj profesora pord mylicieli chrzecijaskich, ktrzy przewidujc kryzys cywilizacji szukali drg wyjcia w poczeniu racjonalizmu z intuicj etyczn, przyznajc tej drugiej prymat w powstawaniu wyobrae zbiorowych i idei spoecznych.
Na amach „Gazety Narodowej” (by czonkiem redakcji) prof. Dzieduszycki publikowa artykuy popularnonaukowe, ale rwnie opowiadania, szkice krytycznoliterackie i wiersze.
Przy tych zainteresowaniach humanistycznych, jak wielu jego przodkw i krewnych, dziaa na rzecz umacniania autonomii Galicji i uzasadniania polskoci tych ziem. Bdc prezesem Towarzystwa Archeologicznego we Lwowie kierowa pracami wykopaliskowymi i konserwatorskimi.
W dziaalnoci cile politycznej, przede wszystkim na forum Koa Polskiego w Wiedniu, ktremu prezesowa w latach 1904−07, Wojciech Dzieduszycki prezentowa pogldy konserwatywno−liberalne, opowiadajc si za powikszeniem i ugruntowaniem autonomii wszystkich nacji monarchii austriackiej i wszystkich obozw ideowych. Na tym tle przeciwstawia si krakowskiemu zachowawczemu stronnictwu „staczykw”.
Nieatwo rozstrzygn, czy trwalej zapisa si w historii politycznej Polski XIX wieku, czy w dziejach myli naukowej. Na jednym i drugim polu odznacza si, jak wiadcz potomni, duym talentem, erudycj, kultur i gorliwoci.
W 1819 r. Magdalena z Dzieduszyckich Morska (crka protoplasty rodu Tadeusza Gerwazego) wydaa pierwszy bal w ukoczonym wanie paacu, zbudowanym wedle projektu znanego architekta Aignera, przy pomocy jej rysunkw robionych w wielu krajach Europy. Projekt obejmowa take otoczenie, tj. ogrodnictwo z pomaraczarniami, budynki gospodarskie, mieszkania oficjalistw i chaty wiejskie. Po upadku powstania listopadowego, kiedy to suy za schronienie polskim onierzom uciekajcym z Krlestwa przed przeladowaniami, paac przesta ttni yciem kulturalnym oraz towarzyskim, a po mierci Magdaleny przeszed w rce jej bratanka Wodzimierza, pniejszego mecenasa nauki i sztuki.
Kilka miesicy temu odby si we Lwowie zjazd otwierajcy drugie stulecie Zwizku Rodowego Dzieduszyckich, ktry to zwizek nie jest nostalgiczn zabaw byych arystokratw, ale kontynuacj gwnego wtku rodzinnej tradycji, tj. suby spoeczestwu.
Izabela i jej nieyjcy ju m Tadeusz powoali do ycia Przymierze Rodzin – najpierw ruch (1983) gromadzcy gwnie dzieci i modzie przy parafiach, potem stowarzyszenie (zarejestrowane w 1990) prowadzce dziaalno owiatow. Poza szkoami podstawowymi, gimnazjami i liceami (jest ich 9) stworzono uczelni licencjack dla nauczycieli, w ktrej ksztac si liczni stypendyci z terenw dawnej Galicji. Prosta kontynuacja dziea pradziadka Wodzimierza.
W Zarzeczu teciowie pani Izabeli ukrywali podczas wojny kilkadziesit osb, zapewniajc im prac, faszywe dokumenty i nauk zawodu. Obecne wadze gminy przechowuj to we wdzicznej pamici.
Na pocztku tego roku powsta akt notarialny midzy Zwizkiem Rodowym Dzieduszyckich a starost Jarosawia, gdzie zapisano, e „Zarzecze teraz i zawsze suy bdzie polskiej kulturze i edukacji” i deklaracj odstpienia od wszelkich roszcze do przedmiotw pochodzcych z paacu, pod warunkiem, e z Jarosawia, dokd je wywieziono po wojnie, wrc na swoje miejsce.
W przyszym roku zostanie otwarte Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu, prezentujce histori zasuonej ojczynie rodziny, zarazem miejsce konferencji, spotka edukacyjnych, wystaw, szkolenia modziey w rnych zakresach wiedzy obywatelskiej. Znw prosta kontynuacja.
A inne wtki tradycji przeduaj si take w nastpnych pokoleniach obu linii rodziny.
Nauk para si Teresa Dzieduszycka, ktra wiele lat pracowaa w Sorbonie, tumaczc na francuski literatur polsk, m.in. utwory Mroka. Najstarsza crka pani Izabeli jest wykadowc polskiego i rosyjskiego w uniwersytecie Hunter w Nowym Jorku i koczy rozpraw doktorsk, zamierzajc powici si pracy akademickiej.
Wnuczka profesora Wojciecha, Magorzata Dzieduszycka−Ziemilska, ma zasugi w subie dyplomatycznej, uprawia publicystyk i zajmuje si upowszechnianiem wiedzy o wanych polskich problemach, jak dzieje emigracji pokazane na wystawie zorganizowanej w programie UE Kultura albo ycie Polakw i Niemcw we Wrocawiu, nad ktr to wystaw pracuje ostatnio.
Dorastajcy dzisiaj czonkowie rodu maj wiadomo celw, jakie stawiali sobie ich przodkowie i wynikajcych std zobowiza.