Powoanie Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu (dekretem z 24 sierpnia 1945) wynikao z nowego, powojennego ukadu geopolitycznego. Z woli uczonych, a wbrew intencjom wadzy komunistycznej, przypisano UMK tradycj Uniwersytetu Stefana Batorego. Jednak korzenie UMK byy odmienne – pomorskie. Pierwszy projekt powoania uniwersytetu w Toruniu powsta ju w 1595 roku – decyzj przedstawicieli gimnazjw akademickich z Elblga, Gdaska, Malborka i Torunia. Miaa to by akademia protestancka. W XIX wieku „myl uniwersytecka” posza – pisa ks. Alfons Makowski – ze suby „wyzna” w sub „narodowoci”. Obchodzc 300−lecie gimnazjum toruskiego (1868) zapowiadano: „niechaj si wzniesie twierdza ducha, silniejsza ku wzmocnieniu kultury niemieckiej ni way, rowy i armaty: uniwersytet niemiecki!”
Odzyskanie przez Polsk niepodlegoci w 1918 roku stworzyo warunki do uruchamiania polskich uczelni. Byy najbardziej potrzebne na obszarach „naukowej pustyni” – w Wielkopolsce, na Grnym lsku i Pomorzu, Wileszczynie i Polesiu. Wzrost zada edukacyjnych, wynikajcych z potrzeb regionu, kultury narodowej, ale i regionalnej, aspiracji lokalnych – wszystko to pobudzao inicjatywy prowadzce do tworzenia nowych orodkw akademickich. W takich okolicznociach narodzia si polska i pomorska zarazem idea uniwersytetu. Wybrano Toru, cho pojawiay si te opcje na rzecz lokalizacji Wszechnicy Pomorskiej w Bydgoszczy czy Gdyni. Dyskutowano na amach prasy (ju 25 XI 1920 roku na amach „Gosu Robotnika” Karol Popiel wystpi „O uniwersytet w Toruniu”), ale i w periodykach naukowych. Znaczcy by gos Artura Grskiego. Znany pisarz i wizjoner, z okazji powoania w 1923 roku Ksinicy w Toruniu i 450−lecia urodzin Mikoaja Kopernika, stwierdza: „W miastach wielkich modzie politykuje i rozprasza si umysowo. Tu w Toruniu ma cich mow wiekw, ma zdrowie fizyczne i moralne rodowiska, a ponadto ma tradycj kopernikowsk...”
Rok 1934 przynis instytucjonalizacj idei – styczniowy dezyderat Kuratorium i Zarzdu Instytutu Batyckiego (dziaa od 1927 roku w Toruniu) do wadz II Rzeczypospolitej, marcow uchwa Pomorskiego Sejmiku Wojewdzkiego oraz listopadow rezolucj Zjazdu Pomorzoznawczego, a w konsekwencji take „powd” artykuw prasowych. Projektowano ju struktur uniwersytetu, najczciej wymieniajc wydziay: humanistyczny, przyrodniczy i ekonomiczno−handlowy. Wedug Jzefa Kostrzewskiego, Wszechnica Pomorska „nie moe by jeszcze jednym, sidmym z rzdu uniwersytetem polskim, lecz powinna mie specjalny charakter, dostosowany do odrbnych potrzeb dzielnicy nadmorskiej i do roli, jak Pomorze odgrywa w Polsce”. Obok zada dydaktycznych rwnie wana „byaby jej misja naukowa, polegajca na wytworzeniu silnego orodka studiw pomorzoznawczych oraz na przygotowaniu modych naukowcw, specjalizujcych si w problemach pomorskich”. Cho znaczcy by dorobek Towarzystwa Naukowego w Toruniu (zaoonego w 1875) – daleko wikszy udzia w badaniach pomorskich miaa nauka niemiecka, a „w nauce, jak w yciu, nie mona y wycznie z poyczek, trzeba samemu tworzy nowe wartoci” – konstatowa Kostrzewski.
Bernard Chrzanowski wskazywa (1935), e potrzebne byo przygotowanie „duchowego gruntu pod uniwersytet” – na ziemi, ktra po latach wynaradawiania wykazywaa „dziwny brak ywotnoci ducha”. Na t bierno, wedug Jzefa Borowika, dyrektora Instytutu Batyckiego, zoyo si te traktowanie „po macoszemu” przez wadze pastwowe pomorskich potrzeb kulturalnych. Oczekiwano wic na migracje profesorw z innych orodkw akademickich. By zapewni „realno projektu”, Borowik planowa powoanie w pierwszym etapie Pedagogium, w drugim – Pomorskiej Szkoy Nauk Politycznych, Wyszej Szkoy Gospodarczej oraz Akademii Prawa Administracyjnego, a dopiero w trzecim – Wszechnicy Pomorskiej. Projekty bliskie ju realizacji upady wobec kataklizmu wojny i okupacji.