W gmachu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego (budynku o podwjnym adresie, Hoa 20 i Wsplna 1/3) zbiegaj si drogi urzdnikw, politykw i naukowcw. Mao kto wie, jak wiele przecina si w nim rnych – historycznych, architektonicznych i symbolicznych – znacze i odniesie.
Gmach jest pnym pomnikiem triumfu abstrakcyjnego porzdku nad chaosem rnorodnoci, a regularno, powtarzalno i jednakowo s znamionami tego zwycistwa. Abstrakcja pienidza, czas mechaniczny, obiektywizm perspektywy malarskiej i podejcia ilociowego przez wieki czyniy wiat coraz bardziej przejrzystym, aby atwiej nim byo rzdzi. Trudno znale dziedzin ycia, ktra obronia si przed presj abstrakcyjnych regu; i tak, po drugiej wojnie wiatowej w rodowisku naukowym system anonimowego peer review oraz zobiektywizowane mierniki „algorytmw” lub „wskanikw stopnia osignicia celw” zastpiy dawne subiektywne oceny dokonywane przez mistrzw.
Narzucanie abstrakcyjnego porzdku stao si narzdziem wadzy i planowanej modernizacji. Jednym z pierwszych, ktrzy bili na alarm w obliczu ekspansji abstrakcji, by osiemnastowieczny niemiecki filozof Justus Mser. Niepodobna ujmowa wartoci rzeczy na podstawie oglnych regu, pisa. Wszystko niesie w sobie wasny punkt widzenia, na podstawie ktrego moe by adekwatnie rozumiane. Ludzie centralnej administracji radzi by redukowa wszystko do oglnych zasad, niczym uczeni, wedug ktrych wiat porusza si w rytmie ich akademickich teorii. Ale oznacza to odejcie od planu natury, oznaczajcej bogactwo w rnorodnoci, i toruje drog despotyzmowi.
Rozwj mylenia matematycznego uatwi kodyfikacj praw (np. fiskalnych oraz finansowych) oraz norm dziaania organizacji pastwowych. Ju w II poowie XVIII wieku idea „organizacji” staa si jedn z kluczowych w myleniu elit politycznych. Przez organizacj rozumiano grup ludzi dziaajcych na podstawie wsplnie przestrzeganych zasad. Organizacja pastwowa zastrzegaa sobie monopol co do interpretacji rzeczywistoci na podstawie wasnego kodu. W przeoeniu na stosunki przestrzenne oznaczao to czsto „podporzdkowanie przestrzennej organizacji jednej, oficjalnej, przez wadze pastwowe yrowanej mapie”, czyli powoanie do ycia takiej organizacji przestrzeni, „ktra byaby doskonale czytelna dla czynnikw oficjalnych, a zarazem opieraa si semantycznej obrbce ze strony jej uytkownikw”, pisa Zygmunt Bauman.
Na przeszkodzie porzdkowaniu przestrzeni miast staa ich przeszo. Trudno j byo przeprowadzi „w miecie „palimpsestowym”, ywioowo powstajcym z nakadania si na siebie kolejnych przypadkw historii”, pisa dalej Bauman.
Po roku 1945 przed architektami i politykami powstaa jedyna w swoim rodzaju szansa narzucenia cho czci Warszawy nowego idealnego porzdku wedle caociowego i z gry powzitego planu. Bombardowania wrzenia 1939 roku, walki Powstania Warszawskiego oraz systematyczne niemieckie podpalenia drugiej poowy 1944, w poczeniu z nowym prawem wasnoci oraz zanikiem spoeczestwa obywatelskiego, stworzyy niespodziewanie przestrzenne tabula rasa i moliwo nieskrpowanej interwencji.
Pikno utosamiano teraz z adem, a ad z tym, co jednakie, jednolite, powtarzalne i zaplanowane. „Bezadny, przypadkowy zlepek budynkw zabudowy przedwojennej rdmiecia, gdzie wielopitrowe kamienice ssiadoway z niskimi zabudowaniami, chaos sklepw, magazynw, zakadw rozrywkowych” (jak gosio sztandarowe dzieo nowej architektury, album Szecioletni Plan Odbudowy Stolicy (1950)) mia zosta zastpiony zabudow uformowan wedug nowej estetyki.
Dwie historyczne prby narzucenia porzdku przestrzennego Warszawie – osiemnastowieczne osie saska i stanisawowska – zostay uzupenione now „osi Bieruta”, czyli dzielnic rzdow, biegnc od placu Trzech Krzyy (budynek Pastwowej Komisji Planowania Gospodarczego, obecne Ministerstwo Gospodarki) a po ulic Marszakowsk. Centrum tej nowej przestrzeni tworzy powstaa w latach 1947−53 zwarta zabudowa kwartaowa wok wewntrznej ulicy−dziedzica (fragmentu ulicy Wsplnej, zwanego popularnie „placykiem biurokracji”) w obrbie ulic Krucza−Hoa−urawia−plac Trzech Krzyy.
„O Bieruta” niechtnie tolerowaa ziele, a gdziekolwiek biega, unicestwiaa ulic jako siedlisko tego, co prywatne, przypadkowe i wieloznaczne. Dzisiejszy gmach Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego (fragment lewego skrzyda nowej osi, idc od strony biurowca PKPG, oraz jedna z pierzei „placyku biurokracji”) zaj miejsce kilkunastu kamienic czynszowych i po obu swoich bokach umierci ulice (Ho i Wspln) jako miejsca sklepw, zakadw rzemielniczych, kawiar oraz niezaprogramowanego indywidualnego ycia.
Wygld obu ulic na odcinku od placu Trzech Krzyy do Kruczej przed rokiem 1939 tylko do pewnego stopnia potwierdza tezy Szecioletniego Planu... o chaosie zabudowy kapitalistycznej Warszawy. Rzeczywicie, poszczeglne kamienice czynszowe rniy si pod wzgldem gabarytw, szerokoci, fasad, suteren, usytuowania bram i balkonw oraz funkcji usugowych. Przy wszystkich rnicach na og naleay one jednak do typu czynszwki o historyzujcej eklektycznej fasadzie, charakterystycznej dla przedwojennej Warszawy i atwej do odrnienia od np. kamienic epoki modernizmu czy socrealizmu.
Na obu ulicach od strony zajmowanej dzi przez Ministerstwo znajdowao si po jedenacie kamienic. Zabudowa rozcigajca si pomidzy Ho i Wspln miaa ksztat prostoktnych semek. Grny i dolny bok takiej semki tworzyy kamienice frontowe zwrcone w stron ulic. Pomidzy nimi znajdoway si oficyny oraz tzw. kamienica dubeltowa czca dwa podwrka.
Bardziej jednolity charakter miaa ulica Wsplna, na ktrej od Placu Trzech Krzyy w latach 1898−1911 wyrosy monumentalne kamienice o okazaych fasadach. Budynek Ministerstwa od strony Wsplnej zastpi czynszwki o ornamentyce w stylu empire’u, rokoka oraz modernizmu.
Bardziej zrnicowana bya natomiast Hoa, na ktrej do wojny od placu Trzech Krzyy do Kruczej znajdoway si kamienice zbudowane w latach 1880−92. Przed wybuchem wojny z jedenastu zabudowa od strony pnocnej (dzisiejszy budynek ministerstwa) sze miao po trzy pitra (optymalna liczba kondygnacji w domach bez wind), jedno – dwa i jedno – cztery. Oprcz nich na ulicy znajdoway si parterowe budynki sklepowe. Wyobraenie o charakterze ulicy daj niektre ocalae czynszwki od nieparzystej strony ulicy, zarwno jedna frontowa (Hoa 3), jak i tylne oficyny zburzonych kamienic. Gdzieniegdzie zachoway one lady wspaniaej przeszoci w postaci resztek sztukaterii, rzebionych drzwi i porczy. Dzi tworz odrbny wiat, tak rny od wiata ministerialnych sal i korytarzy.
Zniszczenia lat wojny (jak wida na zdjciach lotniczych, rzeczywicie szczeglnie silne w opisywanym kwartale) uatwiy decyzje co do budowy dzielnicy rzdowej, obejmujcej kilka wanych resortw gospodarczych i zjednocze przemysu. Problem braku dzielnicy rzdowej sta si po roku 1945 ostrzejszy ni kiedykolwiek. Wraz z nacjonalizacj wikszoci dziedzin ycia niebywale wzrosa rola i znaczenie centralnej administracji. Tymczasem po roku 1864 Warszawa w ramach popowstaniowych represji zostaa pozbawiona funkcji stoecznych, a zatem zabudowa rzdowych (tak charakterystycznych np. dla Lwowa, jako byej stolicy Galicji). Gdy te funkcje w roku 1918 odzyskaa, historyczne centrum byo zabudowane. W gospodarce rynkowej dwudziestolecia midzywojennego odrbna dzielnica rzdowa moga powsta tylko na jej obrzeach, co kcio si z zasadami symboliki przestrzeni stolicy pastwa. W efekcie, zarwno u zarania niepodlegoci, jak i w roku 1939 ministerstwa (w budynkach zaadaptowanych lub nowo wzniesionych) byy porozrzucane po caej Warszawie.
Mao znan osobliwoci tej nowej dzielnicy jest fakt, e z jednej strony bya ona materializacj wizji artystycznej Macieja Nowickiego, najwikszego polskiego architekta I poowy XX wieku, a z drugiej bya urzeczywistnieniem zaoe nie tylko ideologicznych, ale i politycznych oraz militarnych okresu stalinowskiego. Idee polityczne i militarne nieraz decydoway o ksztacie urbanistycznym miast, by wspomnie choby szerokie bulwary Hausmana w Paryu, wznoszone take z myl o zapobieeniu walkom ulicznym. Uwarunkowania strategiczne miay, jak si zdaje, szczeglnie due znaczenie w okresie stalinowskim – okresie kulminacji terroru, zalenoci od Rosji, zimnej wojny oraz wojny koreaskiej. Wpyny one nie tylko na konstrukcj zabudowa rzdowych (podziemne schrony i tunele, wzmocnione stropy jako ochrona przed bombardowaniami), ale take na szeroko niektrych ulic oraz na decyzj o budowie gbokiego metra. Te zaoenia strategiczne tumacz wiele inaczej niezrozumiaych osobliwoci dzielnicy, takich jak szeroko Kruczej czy te lotnisko dla migowcw na dachu Grand Hotelu (jak si zdaje, nie tyle dla transportu goci, co dla desantu wojska i ewakuacji dygnitarzy w przypadku wojny lub rozruchw).
Ideologiczna i estetyczna wymowa dzielnicy jest mniej jednoznaczna. Przed rokiem 1956 atakowano j, gdy nie do pryncypialnie wcielaa ideologiczne zaoenia („odchylenie konstruktywistyczne”), a od padziernikowego przeomu, poniewa okazaa si skadowiskiem „martwych, bezdusznych maszyn do urzdowania”.
Z dystansu lat trudno budow dzielnicy nazwa jednoznacznie gwatem zadanym ywej tkance miasta, poniewa jej architektura wcielaa w ycie tendencje do modernizacji i uproszcze, w imi ktrych (take w najbliszej okolicy gmachu ministerstwa) przed 1939 rokiem burzono nieraz eklektyczne mieszczaskie kamienice, by na ich miejscu stawia modernistyczne biurowce, lub skuwano ich zdobienia, by lepiej oddaway ducha nowej epoki.
Paradoksalnie niektre powojenne „bezduszne maszynistyczne gmaszyska” w znacznie wikszym stopniu wcielay cechy starej historycznej architektury paacowej ni budynki rzdowe wzniesione w kapitalistycznej II Rzeczypospolitej. Nowe czasy okazay si askawe dla idei paacu, cho stare arystokratyczne paace nie przyznayby si do pokrewiestwa z „paacami ludu”, „paacami modziey” czy „paacami kultury i nauki”. Wzorem paacowej formuy ministerstwa okazao si Ministerstwo Finansw (wielki dziedziniec z drzewami i fontann!), a wiele cech paacu posiada take obecny gmach ministerstwa. Elementy paacu s widoczne na kadym kroku.
Ministerialny paac (podobnie jak dominujca w baroku forma paacu) to boniowana piaskowcem prostoktna budowla z zagitymi pod ktem prostym skrzydami. Korpus gwny podkrela rodkowy ryzalit oraz portyk z tarasem. Korpus i skrzyda ujmuj czworoboczny dziedziniec otoczony krugankami (w gmachu ministerstwa tylko czciowo). Tak jak te dawne, ministerialny paac cechuje symetria zaoenia i ukadu wntrz. Kondygnacje maj zrnicowan wysoko; dolne s wysze od grnych. Podobnie jak w tych dawnych, tak i do rzdowego paacu wkracza si przez westybul. Od pierwszego pitra przez dwie kondygnacje biegnie otwarta na taras wielka, reprezentacyjna sala z galeri dla orkiestry. Tak ta sala, jak i wiele innych na pierwszym pitrze maj fryzy, stiuki i yrandole oraz s ustawione w amfiladzie. Budynek MNiSW reprezentuje zatem francuski typ paacu „midzy dziedzicem a ogrodem” (entre cour et jardin) z otwartym na ulic dziedzicem paradnym (cour d’honneur).
Rwnie oczywiste s take rnice. Istotn czci francuskiego paacu jest ogrd, zastpiony w Warszawie parkiem maszynowym (parkingiem). Zastawiony autami dziedziniec trudno nazwa paradnym. Prcz pierwszego pitra, pokoje poczone s korytarzem, a nie amfiladowo. Dziki windom paac Ministerstwa Nauki pnie si w gr ponad wyznaczon wygod wysoko dwch−trzech piter w dawnych paacach. Ozdobna klatka schodowa znikna nie tylko jako wykwit feudalizmu, ale take z powodw cile funkcjonalnych: rozbudowa piter narzucia potrzeb umieszczenia pionw komunikacyjnych na obu rogach budynku. Reprezentacyjna sala z galeri nie nosi nazwy balowej, tylko „sali 117”. Charakterystyczny ksztat metalowych tralek balustrad schodw i balkonw zdradza rodowd okresu socrealizmu (a nie epoki baroku).
Pewne cechy paacowe przetrway tylko jako przeytki. Nigdy adna orkiestra dworska nie graa na galerii ani te osoby goszczce w sali nr 117 nie przeszy nigdy na taras, by somkami cign ze szklanic absynt.
Gdy kiedy w budynku umieszczono dwa rne resorty, hol zamieniono w pomieszczenia dla powielarni, a osobne wejcia dla kadego ministerstwa ulokowano od strony Wsplnej, w dwch przeciwlegych naronikach z podcieniami. Nawet przejcie gmachu przez jedn instytucj – Urzd ds. Postpu Technicznego i Wdroe (1989) – nie odwrcio degradacji westybulu. Jego odrodzenie i powrt frontu gmachu na ulic Ho nastpi w ostatnich miesicach.
Wszelka nowoytna wadza pochodzi z paacu, tej najwaniejszej formy architektury monarchii absolutnej oraz symbolu wadzy i panowania. Ministerstwo to spadkobierca paacu, jednak pod wieloma wzgldami jest jego kontrapunktem.
Przede wszystkim, oferuje prostot zamiast nadmiaru. Zamiast rnokolorowych tapiserii, kilimw, obrazw i plafonw w rnych deseniach i o rnej tematyce – cisz jednego koloru cian i sufitw (najczciej jest nim brak koloru – biay). Zamiast bukietu smakw nieskoczonej liczby rnych da i trunkw nigdy niekoczcych si biesiad – sone paluszki i wod mineraln podawan podczas (zamykanych mniej wicej o czasie) zebra. Zamiast muzyki towarzyszcej ludziom paacu niemal „od witu do nocy” i „od koyski do grobu” – redukcj dwikw do jednego instrumentu – strun gosowych. Zamiast uywania gosu w rnych przedziaach skali gonoci i emocji – od szeptu do krzyku, od czuoci do wrogoci i od afektacji do umiarkowania – natanie gosu i uczu niemal zawsze w wskim przedziale pasm rodkowych. Zamiast obciskiwania podczas powita i poegna – uproszczenie rytuau do krtkiego „dzie dobry – do widzenia” z uciskiem rki jako jedynym i rzadkim przejawem kontaktu fizycznego. Zamiast odurzajcej rozmaitoci zapachw – potu, perfum, pudrw, olejkw ranych, misiw, kiszonej kapusty, odoru gnoju oraz zaduchu niewietrzonych komnat – przestrze bezzapachow, steryln i jaow. Zamiast bogactwa sw, form i fraz jzyka, z rnymi poziomami znacze i wielokierunkow metaforyk – ubstwo jednoznacznych zestandaryzowanych klisz. Zamiast rzeczy, ktre mwi – rzeczy, ktre milcz: zamiast herbw, sentencji i alegorii, umieszczonych na ykach, widelcach, kuflach, kaflach, skrzyniach, kredensach, kaamarzach i supraportach – przestrze, ktra krzyczy milczeniem i jest znaczca przez brak zwizanych z ni znacze. Zamiast rozmaitoci linii i figur geometrycznych wntrz i mebli – kwadratw, prostoktw, k, owali, wielobokw, limacznic – zaamywanie niemal wszystkich przedmiotw i pomieszcze pod ktem 90 stopni.