Obcy jaki jest...

Książka jest zbiorem artykułów dotyczących możliwości istnienia życia poza Ziemią, a zwłaszcza inteligentnych jego form, kontaktu z nimi, a także wpływu tego kontaktu na obraz świata, cel życia i wiarę w Boga nas, Ziemian. Podtytuł jest trochę mylący: w książce nie prezentuje się różnych (czy jednego) stanowisk wymienionych dziedzin poznania w kwestii życia pozaziemskiego, ale raczej pewne aspekty fizyczno − biologiczne (w mniejszym zaś stopniu filozoficzne) dyskusji nad możliwością życia poza Ziemią. Duża część książki z kolei poświęcona jest opisywaniu wyobrażalnych scenariuszy tego, jak mógłby wyglądać kontakt Ziemian z obcymi; kilka artykułów dotyczących tego problemu pochodzi od pisarzy science−fiction – mają one charakter raczej publicystyczny niż naukowy.

Książka składa się z trzech części. Część pierwsza poświęcona jest fizykalnej i biologicznej możliwości wystąpienia życia poza Ziemią i zawiera artykuły takich sław, jak S. Hawking, Ch. Du Duve (laureat Nobla w dziedzinie medycyny) czy J. Gardner (popularyzator filozofii, autor Świata Zofii). To najbardziej naukowa część pracy. Wieńczy ją artykuł o historii SETI (poszukiwaniu pozaziemskich inteligencji). W części drugiej znajdujemy rozważania na temat konsekwencji ewentualnego kontaktu z inteligentnymi istotami pozaziemskimi. Podkreślmy – inteligentnymi. Tytułowe życie we wszechświecie jest tu, i potem prawie w całej książce, ograniczone do form inteligentnych, co stanowi, moim zdaniem, o pewnej słabości rozważań. Natomiast część trzecia zawiera głosy teologów odnośnie do konsekwencji spotkania przybyszów z kosmosu dla wiary mieszkańców Ziemi w Boga, ale także rozważania nad teologicznymi implikacjami odkrycia życia we wszechświecie. Problemy to stare, sięgające Giordana Bruna czy Kuzańczyka oraz początków teologii protestanckiej.

W ogóle ta trzecia, teologiczna część książki wydaje się najciekawsza. Pojawiają się w niej pewne pytania teologiczne w wersji uogólnionej: pytanie o powszechność grzechu i zbawienia, jak i ważne pytanie, czy odkrycie innych wzmocniłoby czy zlikwidowało religijność na Ziemi. Atrakcyjność rozważań teologicznych jest być może spowodowana tym, że właściwie dociekania dotyczące pozaziemskich inteligencji są wysoce spekulatywne (argumenty naukowe są nieliczne i dotyczą najwyżej analizy szans na zaistnienie jakichś form życia poza Ziemią, a o inteligentnych formach życia można tylko spekulować).

Swoją drogą, podczas lektury ciągle przychodziły mi na myśl Kuhnowskie rozważania dotyczące paradygmatu. Kuhn bodaj jako pierwszy przekonująco pokazał, w jaki sposób aktualny obraz świata kształtuje zestaw możliwych do postawienia pytań i jak determinuje on obszary milczenia, poza które wyjść na danym etapie rozwoju myśli nie sposób. W książce ciągle to się przejawia. Paradygmat determinuje np., że fizycy analizują sygnały radiowe, zakładając, że inne istoty posługują się w komunikacji radiem, dokładnie tak, jak my, a futurolodzy wyobrażają sobie kontakt zawsze tak samo. To trochę jak w astronomii przedkopernikańskiej: nawet gdy zaobserwowano nową gwiazdę, nie uznawano jej istnienia, bo paradygmat świata zamkniętego na to nie pozwalał. Widzimy (ale i wyobrażamy sobie) to tylko, co może się zmieścić w naszym obrazie świata.

Sprzedawca wiedzy chemicznej

Tytuł książki nawiązuje do cyklu felietonów Cząsteczka miesiąca, jakie ukazywały się w brytyjskim dzienniku „The Independent”. Każdy tekst stanowił „portret” cząsteczki, które następnie zostały pogrupowane w tematyczne galerie i „wystawione” w omawianej pozycji.

Najciekawszą częścią książki jest Wystawa niezwykłych cząsteczek występujących w pożywieniu. Emsley zaczyna od substancji znajdujących się w produkcie „wymyślonym przez diabła na pokuszenie człowieka”, czyli w czekoladzie. Wielu uważa ją za pokarmowy śmieć, niektórzy opychają się nią do granic rozsądku, innym wystarczy mały kawałek, by wywołać reakcję alergiczną. Producenci czekolady podkreślają jej wartość odżywczą i energetyczną. Czekolada może być jednak także źródłem zagrożeń. Poza wieloma minerałami i witaminami, w czekoladzie występują substancje bez znaczenia odżywczego, wpływające jednak na organizm: fenyloetyloamina, kwas szczawiowy i kofeina. Fenyloetyloamina jest składnikiem mogącym wywierać na mózg efekt dobrego samopoczucia. Właściwość tę odkryli Majowie. Spożywali czekoladę w postaci napoju, ale owa przyjemność zarezerwowana była wyłącznie dla elity rządzącej. Aztekowie uważali ją za afrodyzjak, którego nie mogły dostawać kobiety. Słynny XVIII−wieczny uwodziciel Casanova przyznawał, że nieustannie popija czekoladę. Fenyloetyloamina w czystej postaci jest niestety mało romantyczna – to oleista ciecz o rybim zapachu. U ludzi, którym wstrzyknięto fenyloetyloaminę, wzrasta poziom glukozy i ciśnienie tętnicze. W efekcie człowiek czuje się pobudzony oraz zyskuje dobre samopoczucie. Ale nie każdy jest w stanie znieść nagły zastrzyk fenyloetyloaminy, dlatego niektórzy cierpią na gwałtowne bóle głowy po zjedzeniu zbyt dużej ilości batoników. Czekolada zawiera też kwas szczawiowy – niebezpieczny związek chemiczny, który może być trujący, chociaż rzadko powoduje śmierć. Najwięcej kwasu szczawiowego znajduje się w rabarbarze. Podczas I wojny światowej, kiedy zjadano duże ilości liści rabarbaru, część ludzi umierała z powodu zatrucia kwasem szczawiowym.

W Galerii 1 jest też mowa o kofeinie, podstawowym składniku kawy, herbaty i coca−coli. Wbrew różnym opiniom, nie powoduje ona bezsenności, niestrawności ani chorób serca. Badania wskazują, że pijący herbatę są znacznie mniej podatni na atak serca. W Tybecie nie tylko ludzie piją dużo herbaty, także konie i muły otrzymują swoje porcje, bo istnieje przekonanie, że kofeina przyczynia się do zwiększenia wytrzymałości fizycznej. Wiele osób uwielbia też czosnek, przypisując mu, na domiar złego, właściwości lecznicze. Zawarta w nim cząstka nosi nazwę disiarczku dipropenu. Co ciekawe, żadne zwierzę, z wyjątkiem ludzi, nie wykształciło w sobie zdolności do jedzenia tej odrażającej substancji. Nieprzyjemny oddech u osób, które regularnie jedzą czosnek, rzeczywiście sprzyja zdrowiu, ale tylko w takim sensie, że trzyma wszystkich innych w bezpiecznej odległości, nie jest to bowiem żaden środek leczniczy.

Najważniejszy jest u Emsleya język, którym się posługuje. Autor dobrze wie, że styl naukowy stanowi największą przeszkodę w zrozumieniu czegokolwiek, dlatego celowo rezygnuje z wzorów chemicznych i diagramów. „Nie trzeba być muzykiem, by docenić koncert symfoniczny – pisze Emsley we wstępie. – Tak samo i tu nie potrzeba mieć wiedzy chemicznej, by czytać i rozumieć Galerię cząsteczek.”

„Podświadomość” Polaków

Esej Marii Janion Niesamowita słowiańszczyzna jest wyprawą w głąb fundamentów tego, co polskie. Autorka – historyk idei nade wszystko – buduje swoją narrację zgodnie z myślą, że aby poznać teraźniejszość i „zaprogramować” przyszłość, trzeba krytycznie odnieść się do przeszłości, historii, tradycji. Według Janion, nie ma żadnej wątpliwości, że polska tożsamość znajduje się w fazie kryzysu, który znamionuje jej jakościową transformację. Ma ona polegać na odrywaniu się polskości od chrześcijańskich (szczególnie katolickich) wartości, archetypów, sensów. Janion nazywa to potrzebą zeświecczenia narodowej tożsamości Polaków. Posługuje się uskrajnioną i podszytą emocjami diagnozą, że „Polska jest ubogim i płaskim monolitem, przeważnie narodowo−katolickim”. Z wielką pretensją narratorka stwierdza, że Polska „nie jest dzisiaj krajem wielokulturowym”, co mija się z prawdą. Wielokulturowość lub jej brak zdaje się być już zużytym argumentem dekonstruktorów pojęcia „narodu”.

Idee i oceny wspiera Janion często na intuicjach młodzieży, publicystycznych wypowiedziach i przesłankach ideologicznych, wynikających z przekonania, że następuje schyłek chrześcijaństwa i marginalizacja religii. Pogląd autorki przeczy więc przewidywaniom, które streszczają się w zdaniu: wiek XXI będzie religijny albo w ogóle go nie będzie.

Najciekawsze fragmenty narracji obejmują partie, w których Janion jak detektyw dochodzi do wyjaśniania „motywów”, doprowadzających historię do takich, a nie innych ustaleń. Autorka wychodzi od hipotezy romantyków (głównie Zoriana Dołęgi Chodakowskiego), że dzieje Polski u zarania ustanowiło uczynione „ogniem i mieczem” wyparcie do podświadomości zbiorowej prasłowiańskiej kultury, a także słowiańskiego obrządku chrześcijańskiego. Skutkiem tego duchowego okaleczenia jest trwający od tysiąclecia dyskomfort Polaków, który czynił i czyni ich niezdolnymi do bycia w pełni sobą, a także utwierdza w nich przenoszone z pokolenia na pokolenie kompleksy. Mimo atrakcyjnej perspektywy, którą badaczka otwiera, sposób wytłumaczenia polskich spraw i mitów wydaje się jednostronny. Widzenie narodu polskiego jako wybryku historii jest o tyle „fantazmatyczne”, że nie liczy się ono z faktem, iż Polacy wytworzyli własną kulturę, która umożliwiła im wiele razy wejście na arenę dziejów światowych.

Jest coś na rzeczy, gdy Janion opisuje i interpretuje literaturę i naród w kontekście „brzemienia postkolonialnego” czy nurtu feministycznego. Poczucie wykluczenia dawało znać o sobie Polakom, wystarczy przypomnieć lata zaborów 1795−1918 czy okres powojenny 1945−1989. Maria Janion obnaża pewne kulturowe zaszłości Polski, ale przesada i pospieszność niektórych ocen wywołują odruch sprzeciwu. Wybitna badaczka nie byłaby sobą, gdyby pisała inaczej. W każdym razie przeprowadziła psychoanalizę narodu polskiego. Rozjaśniła możliwe, ale nie wszystkie warstwy i pokłady „podświadomości” Polaków. Nie przestaliśmy być wspólnotą, mimo odśrodkowych i zewnętrznych sił destrukcji. Jest w nas to coś, czego „sto lat nie wyziębi”. W epoce kultu fragmentu (także w badaniach naukowych) podziw wywołuje totalność, dążenie do całościowego oglądu. Janion podejmuje wyzwanie Mickiewicza, który napisał: „Niechaj powie uczony, czym są wszystkie dzieje?”.

„Deszcz, myszy i Polska”

Diariusz wybitnego pisarza, a także dyplomaty, działacza, społecznika, człowieka−instytucji, zalicza się do rodzaju intymnych. Przynajmniej pierwszy jego tom. Zawiera on, oczywiście, refleksje na rozmaite tematy, ale najistotniejszy jest w nim obraz kształtowania się niezwykłej, skomplikowanej osobowości człowieka, który zabłąkał się do nas z innej rzeczywistości.

Najpierw rzucają się w oczy ogromne luki czasowe. Z 44 lat życia Iwaszkiewicza, na które wskazuje tytuł książki, zupełnym milczeniem skwitowanych jest aż 28, a dodatkowo pod wieloma datami znajdują się pojedyncze bądź nieliczne i skąpe notatki. Dotyczy to zwłaszcza pierwszej wojny światowej, całego dwudziestolecia międzywojennego – kiedy przecież, poza wszystkim, rozpoczęła się i rozwinęła kariera literacka Iwaszkiewicza – oraz lat 1946−48, okresu instalowania się w Polsce władzy komunistycznej, a w literaturze – wprowadzania opartego na sowieckich wzorach socrealizmu. Szkoda, chciałoby się wiedzieć, co autor Sławy i chwały myślał o historycznych wydarzeniach, w których uczestniczył i które współtworzył.

Iwaszkiewicz zapisywał w dzienniku przede wszystkim to, co było przeznaczone na jego wyłączny użytek: sekrety, które wstydliwie ukrywał przed światem (m.in. młodzieńcze miłości i fascynacje, problemy małżeńskie i rodzinne czy wreszcie, jak pisze, „dramat mojej pederastii”), opinie i sądy, których, z różnych względów, nie mógł wygłaszać publicznie (niska ocena własnego talentu i płodów swego pióra, krytycyzm wobec artystycznych serwitutów na rzecz socrealizmu, rozważania o socjalistycznej rzeczywistości i ludziach rządzących kulturą PRL−u), bardzo osobiste refleksje, często o charakterze dramatycznym (przemijanie, starość i śmierć – trzy główne wątki, obecne już w zapiskach z 1911 roku, kiedy miał 17 lat, i towarzyszące mu przez dalsze lata). Funkcję własnego diariusza określił Iwaszkiewicz jasno w krytycznej analizie (znakomitej!) dziennika André Gide’a, kiedy literackiej autokreacji francuskiego skandalisty przeciwstawił koncepcję prywatnego notatnika, podporządkowanego służebnie twórczości literackiej. Próbki tej ostatniej również tu się zresztą znalazły.

Najżywsze fragmenty dziennika odnoszą się do zagranicznych podróży autora Mapy pogody. Opisując piękno szczególnie włoskiego krajobrazu, wytwory ludzkiego geniuszu w postaci dzieł sztuki i architektury czy wreszcie rozpisując się szeroko o muzyce, największej chyba miłości swego życia, Iwaszkiewicz jawi się jako subtelny znawca i smakosz piękna, który rozkwita w jego świetle. Jednocześnie kocha swój kraj i pod słońcem Italii, rozdarty jak Heine, tęskni do smaganej wiatrem sosny na Stawisku. Jednak powroty z zagranicznych wojaży odczuwa niedwuznacznie jak podcinanie skrzydeł. „Deszcz, myszy i Polska” – komentuje rozpaczliwie. A w innym miejscu wzdycha: „Nie dane mi było żyć w krainie piękna”.

Był człowiekiem innej epoki. Pan z panów, dotkliwie odczuwał upadek świata inteligencji ziemiańskiej, jednocześnie będąc jej ostatnim Mohikaninem w czasach równych żołądków i zglajszachtowanych gustów i potrzeb.