Dobiegła końca dwuletnia kadencja Komitetu Polityki Naukowej. W jej trakcie wydano 35 opinii i stanowisk dotyczących m.in. umiędzynarodowienia polskiej nauki i szkolnictwa wyższego, reformy Polskiej Akademii Nauk i ewaluacji jakości działalności naukowej.
KPN jest organem pomocniczym Ministra Edukacji i Nauki. Przeprowadza ewaluację realizacji polityki naukowej państwa oraz opiniuje dokumenty przedstawione przez szefa resortu, m.in. plan finansowy określający środki na naukę, krajowe i zagraniczne priorytety inwestycyjne, projekty aktów normatywnych dotyczących rozwoju nauki i innowacyjności. W skład KPN wchodzi 12 członków powoływanych przez ministra. Kadencja obecnego składu kończy się formalnie 31 maja.
Polityka naukowa
W podsumowaniu dwuletniej działalności członkowie KPN wskazali na kilka ogniw kluczowych dla funkcjonowania nauki w Polsce. Za najważniejsze, wciąż brakujące, uznali strategiczny dokument wyznaczający politykę naukową państwa. Ich zdaniem sytuacja, w której nadal nie ma takiego „drogowskazu” powoduje, że badania, również aplikacyjne, nie są stymulowane w sposób zintegrowany i podporządkowany priorytetom państwa, a środki finansowe w obszarze B+R kierowane są w sposób nieskoordynowany. Tym bardziej niezrozumiałe są powody, dla których prace nad tym dokumentem nie zostały jeszcze zakończone.
Projekt Polityki Naukowej Państwa, który opiniował KPN, zawierał także bardzo istotny, w opinii KPN, rozdział poświęcony doradztwu naukowemu skierowanemu do agend rządowych. W okresie narastającego globalnego kryzysu współdziałanie ekspertów wywodzących się ze środowiska naukowego wraz z przedstawicielami władz różnych szczebli jest nieodzowne – czytamy w bilansie podsumowującym kadencję 2020–2022.
Komitet postuluje podjęcie pilnych działań mających na celu wzrost wynagrodzeń pracowników uczelni, w tym także pracowników administracyjnych. Zwrócono uwagę, że bez dodatkowych instrumentów finansowych skierowanych do młodych pracowników polskiej nauce grozi odpływ najzdolniejszej kadry naukowej.
Absolwent rozpoczynający pracę naukowo-dydaktyczną w uczelni otrzymuje pensję w wysokości ok. 3900 zł brutto, co w praktyce oznacza, że musi zadowolić się otrzymaniem około 2700 złotych miesięcznie. W reakcji na bardzo niski poziom swojego wynagrodzenia osoby te często decydują się na przyjęcie bardziej konkurencyjnych ofert, pochodzących najczęściej z sektora prywatnego, gdzie stawki na stanowiskach wymagających tych samych kompetencji są niekiedy dwu-, trzykrotnie wyższe – podkreśla KPN.
IDUB i RID
Członkowie tego gremium w trakcie swoich prac zajęli się również dwoma ministerialnymi programami. W przypadku Inicjatywy Doskonałości – Uczelni Badawczej dyskutowano kwestię formuły oceny śródokresowej oraz zasad, na jakich program powinien być kontynuowany. Jak zaznaczono, pojawiły się dwie opcje: pozostawienia liczby uczelni uczestniczących w programie (10), co oznaczałoby utracenie statusu uczelni badawczej przez dwa podmioty i wejście na ich miejsce dwóch nowych, albo poszerzenie liczby uczelni o statusie badawczym do 12. Jeśli chodzi o Regionalną Inicjatywę Doskonałości, analizowano zarówno formułę monitoringu programu, jak i koniecznych zmian w drugiej edycji. Członkowie KPN zasugerowali uelastycznienie programu, aby zwiększyć jego oddziaływanie na kluczowe obszary rozwoju w całej uczelni w dłuższej perspektywie czasowej (np. stworzenie systemów do zarządzania badaniami i projektami, utworzenie elitarnych szkół doktorskich o wysokim stopniu umiędzynarodowienia).
Szkoły doktorskie, ewaluacja
Komitet zarekomendował zwiększenie liczby szkół doktorskich prowadzonych wspólnie przez różne uczelnie lub uczelnie i instytuty PAN, jak również szkół doktorskich prowadzonych wspólnie z podmiotami z zagranicy. Za niezbędne uznano także intensywne działania w celu pogłębienia stopnia umiędzynarodowienia szkół doktorskich.
Członkowie gremium doradczego ministra odnieśli się też do ewaluacji jakości działalności naukowej. W ich opinii jej efekty są rozczarowujące.
Zgodnie z zasadami powinna dokonywać się w sposób transparentny i oparty o jasne i mierzalne kryteria, pozwalające ocenić rzeczywisty, a nie pozorny potencjał podmiotu. Przeprowadzać ją należy z udziałem wyłonionych w tym celu podmiotów reprezentujących środowisko naukowe – Komisję Ewaluacji Nauki, korzystającej z instrumentów oceny uprzednio ogłoszonych i nie zmienianych w trakcie okresu podlegającego ewaluacji. Sam proces ewaluacji wymaga odpowiedniego zabezpieczenia przed, wypaczającymi ocenę, różnego typu manipulacjami i błędami – zauważa KPN.
Uznając niemiarodajność wyników obecnej ewaluacji, Komitet apeluje o podjęcie dyskusji dotyczącej zasad, na jakich będzie przeprowadzona kolejna ocena.
NCN i NCBR
W podsumowaniu kadencji nie mogło zabraknąć opinii na temat agencji finansujących badania. To podstawowe filary, na których opiera się polska nauka. O Narodowym Centrum Nauki napisano w samych superlatywach. KPN podkreślił „przykładanie starań do transparentności procesu recenzyjnego składanych wniosków oraz zasad ogłaszania programów wzorowanych na Europejskiej Agencji ds. Badań”. W nawiązaniu do zapowiadanych od dłuższego czasu zmian w funkcjonowaniu NCN, Komitet nie dostrzega potrzeby ich wprowadzania.
Z kolei w przypadku Narodowego Centrum Badań i Rozwoju podkreślono, że korekty wymaga proces obsługi beneficjentów, zwłaszcza w zakresie kontaktów z opiekunem projektu, rozpatrywania wniosków oraz oceny.
NCBR powinien skupić się na podniesieniu jakości recenzji, a także skorygować obecny system oceny oparty na potrzebie uzyskania minimalnej liczby punktów w każdym kryterium, gdyż stwarza to obecnie możliwość odrzucenia projektu przez tylko jednego z recenzentów. Proces recenzyjny powinien brać pod uwagę autentyczne zaangażowanie naukowców z polskich jednostek badawczych – zauważa KPN, jednocześnie krytycznie oceniając przeniesienie nadzoru nad NCBR z MEiN do Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej.
Umiędzynarodowienie, współpraca z otoczeniem
KPN odniósł się także do działań w przestrzeni międzynarodowej, m.in. rosnącej liczby grantów, w tym najbardziej prestiżowych – ERC, a także udziału polskich uczelni w programie „European Universities”. Zdaniem członków Komitetu to dobry kierunek, który należy kontynuować.
W zdecydowanej większości dyscyplin naukowych bez stałej współpracy międzynarodowej nie może być mowy o ich rozwoju. Sztucznym i czysto teoretycznym problemem jest przeciwstawianie sobie promowania jak najszerszego umiędzynarodowienia nauki uprawianej w Polsce oraz upowszechniania wyników badań naukowych w polskim środowisku badawczym. Kwestia umiędzynarodowienia nauki uprawianej w Polsce ma szczególne znaczenie w procesie odbudowy obszaru nauki i szkolnictwa wyższego w Ukrainie po zakończeniu wojny z Rosją. Polska może tu odegrać olbrzymią rolę na rzecz włączenia nauki uprawianej w Ukrainie do obiegu międzynarodowego, tak aby był to jeden z jej filarów na drodze do członkostwa w Unii Europejskiej – czytamy w bilansie KPN.
W odniesieniu do współpracy z otoczeniem gospodarczo-społecznym zachęcono do wprowadzania praktyk i przepisów, które zwiększą zainteresowanie naukowców prowadzeniem badań wdrożeniowych (np. zmiana systemu oceny pracowników i zwiększenie wagi badań aplikacyjnych w awansach zawodowych, zmiana zasad ochrony prac autorskich, podnoszenie kompetencji pracowników uczelni/instytutów w zakresie przedsiębiorczości oraz komercjalizacji, zarządzania projektami, możliwość wynagradzania pracowników zgodnie ze standardami europejskimi). Wskazano też na potrzebę uruchomienia mechanizmu, który umożliwiłby polskim naukowcom włączanie się w opracowanie rozwiązań aktualnych problemów społecznych i gospodarczych państwa.
Podsumowując dwa lata prac, KPN przypomina także opracowane przez siebie kierunkowe propozycje reformy Polskiej Akademii Nauk, rekomenduje Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej promowanie grantów wyjazdowych, mających w swoim zakresie instrumenty zachęcające do powrotu do Polski, a także apeluje o wstrzymanie prac nad projektem Akademii Kopernikańskiej.
W kadencji 2020–2022 w Komitecie Polityki Naukowej zasiadali:
MK
Podsumowanie działalności Komitetu Polityki Naukowej w kadencji 2020–2022