Ekosystem leśny może początkowo silnie zareagować na zmieniające się warunki środowiska, by po jakimś czasie ulec stabilizacji w nowych warunkach. Las może też zareagować na zmiany z pewnym opóźnieniem, by w późniejszej fazie zareagować bardzo dynamicznie, a może także przez dłuższy czas trwać w fazie stabilnej niezależnie od zmian. Może też liniowo ulegać zmianom na skutek działań adaptacyjnych podejmowanych przez leśników.
Las jaki jest, każdy widzi – stwierdzenie to z jednej strony trąci banałem, z drugiej sugeruje, że ów las przez każdego z nas może być postrzegany inaczej. Dla jednych (w potocznym ujęciu) będzie puszczą, dla innych darem natury, który należy szanować i podziwiać (ale już nie użytkować), a dla ludzi związanych w jakikolwiek sposób z gospodarką leśną będzie to miejsce pracy i zarobkowania.
Form lasu jest wiele, podobnie jak jego formalnych definicji. Słyszymy o lasach pierwotnych, naturalnych, lasach chronionych, gospodarczych, plantacjach leśnych… Media często używają tych pojęć, nie zadając sobie trudu ich wyjaśnienia, co powoduje chaos w tematyce leśnictwa i ochrony przyrody w lasach. Zdecydowaną większość lasów europejskich stanowią lasy zagospodarowane mniej lub bardziej intensywnie. To takie, w których prowadzi się gospodarkę leśną według określonych reguł i zasad wypracowanych przez dziesięciolecia praktyki leśnej, jak też badań z zakresu nauk leśnych. W roku 2015 lasy gospodarcze stanowiły 7% powierzchni wszystkich lasów na świecie (ok. 278 mln ha z ok. 4 mld ha lasów ogółem), realizując jednocześnie 33% światowego zapotrzebowania na drewno okrągłe. W Europie lasy zagospodarowane przez człowieka stanowią wyraźną większość (ok. 130 mln ha). Lasy o charakterze pierwotnym stanowią natomiast ułamek procenta i nie należy się spodziewać, że będzie ich przybywać w przyszłości.
Dlaczego las wygląda tak, jak wygląda?
Odpowiedzi na powyższe pytanie mogą być różne, w zależności od charakteru lasu. Las pierwotny, w którym panuje pozorny chaos i bałagan, jest kształtowany jedynie siłami natury. Las taki nie podlegał i nie podlega bezpośrednim i pośrednim wpływom (modyfikacjom) człowieka. Cała biomasa (w tym drewno), jaka została wyprodukowana w takim lesie, pozostaje na miejscu. Las pierwotny zatem znajduje się poza gospodarczym zainteresowaniem człowieka. W lesie naturalnym natomiast, również kształtowanym przede wszystkim siłami przyrody, użytkowanie produkowanej w nim biomasy w postaci drewna przebiega na poziomie, który nie zakłóca procesów naturalnych. Las pierwotny i las naturalny nie są zatem synonimami. W lasach gospodarczych natomiast prowadzi się w sposób racjonalny wielofunkcyjną gospodarkę leśną, której celem jest dostarczanie społeczeństwu w sposób trwały możliwie dużej ilości dóbr i usług.
To, że las gospodarczy wygląda inaczej niż las pierwotny, wynika m.in. z różnych działań hodowlanych, które w nim prowadzą leśnicy. W dużym skrócie działania te można podzielić na związane z odnowieniem (regeneracją) lasu oraz jego pielęgnacją. Wszystkie wykonywane są w tzw. cyklu produkcyjnym, różnym dla różnych gatunków lasotwórczych. Cykl produkcyjny jest zatem pojęciem związanym z lasami zagospodarowanymi i obejmuje okres od odnowienia lasu do wieku, w którym możemy uzyskać największe korzyści wynikające z jego użytkowania (np. korzyści finansowe ze sprzedaży surowca drzewnego). Każde działanie hodowlane wpływa na jego wygląd, budowę i strukturę, a więc na swoistość fizjonomiczną (wygląd zewnętrzny) i strukturalną.
Czym jest hodowla lasu?
Termin ten ma dwa znaczenia – jedno o charakterze praktycznym, drugie o charakterze naukowym. W ujęciu praktycznym hodowla lasu obejmuje szereg czynności wykonywanych w lesie i związanych m.in. z produkcją surowca drzewnego. Hodowla lasu w ujęciu naukowym jest natomiast dyscypliną nauk leśnych tworzącą podstawy do poznawania procesów biologicznych, które występują w lesie oraz związków zachodzących między lasem a warunkami klimatycznymi, wodnymi i glebowymi. W literaturze anglojęzycznej hodowla lasu jest traktowana jako ekologia stosowana lasu, co skądinąd bardzo dobrze oddaje charakter tej dyscypliny. Hodowla lasu wykorzystuje wiedzę nauk biologicznych w celu kontrolowania w racjonalny sposób naturalnego rozwoju lasu w pożądanym kierunku i zachowania jego naturalnych zdolności produkcyjnych. Bazuje na szeregu innych dyscyplin technicznych i czerpie z innych dziedzin nauk leśnych. Jest zatem podstawową dyscypliną nauk leśnych, z której wiedzy korzysta nowoczesne leśnictwo na całym świecie. To między innymi dzięki współczesnej hodowli europejskie (i nie tylko) lasy są zdolne realizować wszystkie funkcje (produkcyjne, środowiskowe, społeczne) względem społeczeństwa.
Wyzwania przed hodowlą lasu i leśnictwem
Wydaje się, że wyzwania stojące przed współczesną i przyszłą hodowlą lasu wynikać będą z obserwowanych oraz projektowanych zmian środowiska na skutek globalnych zmian w systemie klimatycznym Ziemi. Są one ogromne, a jednocześnie trudne do sprecyzowania, gdyż wpływ zmian klimatu na ekosystem leśny jest najczęściej wieloaspektowy. Z jednej strony prognozy zmian klimatycznych, ich tempo i kierunek obarczone są dużą niepewnością (ryzykiem niepowodzenia), z drugiej natomiast reakcja ekosystemu leśnego, jego elementów, na te zmiany też może być różna. Ekosystem leśny może początkowo silnie zareagować na zmieniające się warunki środowiska, by po jakimś czasie ulec stabilizacji w nowych warunkach. Las może też zareagować na zmiany z pewnym opóźnieniem, by w późniejszej fazie zareagować bardzo dynamicznie, a może także przez dłuższy czas trwać w fazie stabilnej niezależnie od zmian. Może także liniowo ulegać zmianom na skutek działań adaptacyjnych podejmowanych przez leśników.
Zmiany w środowisku na skutek zmian klimatycznych mogą skutkować trzema sytuacjami w odniesieniu do populacji drzew leśnych. Populacje mogą przetrwać na skutek ich migracji w kierunku nowych nisz ekologicznych albo ich adaptacji do nowych warunków. Najbardziej ekstremalnym skutkiem zmian w środowisku będzie wymarcie populacji (gatunków) niezaadaptowanych do nowych warunków środowiska. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne w odniesieniu do większości gatunków lasotwórczych w Polsce i Europie, gdyż zdolność adaptacyjna drzew leśnych do nowych warunków środowiska jest prawdopodobnie większa niż przypuszczamy i niż uwzględnia się w modelach bioklimatycznych.
Strategie działań adaptacyjnych
Współcześnie nie ma żadnych jednoznacznych wskazówek czy zaleceń, które by najbardziej sprzyjały adaptacji współczesnych i przyszłych lasów do nowych warunków środowiska. Przyszłe działania adaptacyjne w obszarze leśnictwa będą miały na celu przede wszystkim zwiększenie odporności i oporności (rezyliencji) współczesnych lasów względem niekorzystnych czynników biotycznych i abiotycznych wynikających ze zmian klimatycznych. Wypracowane nowe działania hodowlane będą musiały również uwzględniać takie postępowanie w gospodarce leśnej, które weźmie pod uwagę swoistą (nie do końca poznaną jeszcze) reakcję lasu na zachodzące zmiany.
Cele te mogą realizować różne strategie działań adaptacyjnych, spośród których wyróżnić można trzy podstawowe: strategię pasywną, aktywną i konserwatywną. Pierwsza opiera się przede wszystkim na wykorzystaniu naturalnych sił przyrody w adaptacji lasów do nowych warunków środowiska, a tym samym zaprzestaniu jakichkolwiek działań adaptacyjnych. W przypadku strategii działań aktywnych postępowanie opiera się na wykorzystaniu różnych zabiegów hodowlanych zmierzających do wykształcenia mechanizmów sprzyjających realizacji wspomnianych celów, natomiast strategia konserwatywna opiera się na utrzymaniu status quo, tj. obecnej struktury lasów, pomimo presji klimatycznej.
Każda z wymienionych strategii ma swoje plusy i minusy. W przypadku strategii konserwatywnej możne się zdarzyć, że ekosystem leśny ulegnie całkowitej destrukcji na skutek różnych zaburzeń wynikających ze zmian klimatycznych (np. pożaru, huraganu, powodzi, gradacji owadzich). To niewątpliwie minus tej strategii. Plusem natomiast jest to, że koszty prowadzenia działań w jej ramach są umiarkowane. W przypadku strategii aktywnych działań adaptacyjnych ponoszone koszty będą znacznie wyższe, natomiast prawdopodobieństwo destrukcji całych ekosystemów leśnych będzie niższe niż w przypadku działań konserwatywnych czy pasywnych. Strategia pasywna charakteryzować się będzie najniższymi kosztami prowadzenia działań hodowlanych, jednakże proces adaptacji ekosystemów leśnych do nowych warunków środowiska najprawdopodobniej będzie znacznie dłuższy niż w przypadku działań aktywnych.
Aktywne działania hodowlane
By zapewnić w możliwie dużym stopniu adaptację współczesnych lasów do nowego środowiska, leśnicy muszą postrzegać las jako złożony system adaptacyjny, a więc układ, którego elementy znajdują się w sposób ciągły we wzajemnych relacjach, reagują na siebie i w ten sposób podlegają swoistym modyfikacjom, czego skutkiem jest adaptacja układu do nowych warunków otoczenia. Współczesna hodowla lasu, określana często jako bliska naturze (Europa) lub półnaturalna (Polska), dysponuje szeregiem działań sprzyjających tej adaptacji współczesnych lasów. Działania w ramach hodowli adaptacyjnej będą wiązać się z kształtowaniem drzewostanów zróżnicowanych pod względem składu gatunkowego (adekwatnie do warunków siedliskowych) oraz pod względem budowy i struktury. Adaptacji lasów do nowego otoczenia będą również sprzyjały działania związane z ochroną starych drzew i tzw. martwego drewna, z ochroną zagrożonych gatunków, stosowaniem proekologicznych metod ochrony lasu, zmodyfikowanych zasad pielęgnowania i użytkowania.
Nadrzędnym celem przyszłej gospodarki leśnej winno być kształtowanie trwałości lasów w warunkach zmieniającego się środowiska. Właśnie zapewnienie trwałości lasu jako formacji roślinnej będzie największym wyzwaniem przyszłej hodowli lasu i gospodarki leśnej. Bez wypracowania działań sprzyjających realizacji tego nadrzędnego celu trudno mówić o wielofunkcyjności lasu i trwałości jego użytkowania w rozumieniu dostarczania przez las możliwie pełnej puli dóbr i usług przyszłym pokoleniom.
Przyszłość hodowli lasu
Jaka zatem będzie hodowla przyszłości i jak będą wyglądały nasze lasy? Odpowiedź na to pozornie proste pytanie nie jest jednoznaczna i zawiera w sobie więcej przypuszczeń niż pewników. Wydaje się jednak pewne, że dotychczasowa hodowla lasu, która traktowała zmiany w otaczającym środowisku jako nieistotne dla gospodarki leśnej, musi ulec modyfikacji. Z pewnością ryzyko związane z nieprzewidywalnością zmian klimatycznych będzie generowało ryzyko związane z podejmowanymi działaniami hodowlanymi. Ryzyko to jednakże musi zostać podjęte przez leśników, jeśli chcemy w przyszłości cieszyć się lasem jako miejscem odpoczynku i pracy, źródłem dóbr i usług, które nam będzie dostarczał. Adaptacyjna hodowla lasu, nowy paradygmat w leśnictwie, winna się opierać na stałym monitorowaniu lasu (ekosystemu leśnego), jego stanu, i w razie konieczności na podstawie tych obserwacji wypracować nowe lub zmodyfikować już istniejące procedury postępowania, zmierzające do zapewnienia trwałości całego układu, jakim jest ekosystem leśny. Badania wskazują, że trwałość lasu skorelowana jest z jego zróżnicowaniem pod względem budowy i struktury. Im bardziej zróżnicowany las, tym lepiej radzi on sobie w nowym otoczeniu. Czy ta zależność potwierdzi się w otoczeniu środowiskowym wynikającym także ze zmian klimatycznych? Pytanie to pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi.
Z naukowego punktu widzenia w adaptacyjnej hodowli lasu główne zainteresowanie badaczy będzie się skupiać na poznaniu cech zarówno poszczególnych gatunków lasotwórczych, jak i całego ekosystemu leśnego – odpowiedzialnych za adaptację tego ekosystemu do nowych warunków środowiskowych. Badania proweniencyjne, genetyczne, wypracowanie na ich podstawie odpowiednich procedur postępowania hodowlanego zwiększającego trwałość lasu to główne nurty badań leśnych, które należy podjąć w niedalekiej już przyszłości.
Zatem współczesny las, jaki jest, każdy widzi, a jaki będzie las w przyszłości? Można mieć jedynie życzenie, by był niezmienny w swoich funkcjach, które spełnia na Ziemi.
dr hab. Janusz Szmyt, prof. UP
Katedra Hodowli Lasu, Wydział Leśny i Technologii Drewna
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
