Już 58 pozycji liczy Polska Lista Krajowa Programu UNESCO „Pamięć Świata”. Trafiają na nią unikalne skarby narodowego dziedzictwa o fundamentalnym znaczeniu dla historii, kultury i tożsamości naszego kraju. Część z nich przechowywana jest w akademickich zasobach.
Najwięcej takich obiektów znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. Ostatnio na listę wpisano kolekcję utworów Fryderyka Chopina: Scherzo E-dur pour le piano, Barcarolla Fis-dur op. 60, Mazurek E-moll op. 17 nr 2, Mazurek As-dur op. 7 nr 4 oraz Mazurek Cis-moll op. 50 nr 3. Oryginalne rękopisy, kupione w większości od osób prywatnych, dokumentują działalność muzyczną największego polskiego kompozytora. W czasie II wojny światowej Niemcy ukryli je na zamku Waldstein w powiecie kłodzkim. Jesienią 1945 r. przewieziono je do Wrocławia, a w 1947 r. powróciły do Krakowa.
W zbiorach „Jagiellonki” jest także dzieło Jana Długosza z 1448 roku Banderia Prutenorum – najstarsza w Europie księga chorągwi zawierająca podobizny 56 chorągwi zdobytych na wojskach krzyżackich, w tym pod Grunwaldem. Prócz tego O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego – pierwsze, pochodzące z 1551 r., łacińskojęzyczne wydanie dzieła propagującego wieloaspektową reformę Rzeczypospolitej w dziedzinie życia politycznego, prawodawstwa, szkolnictwa, stosunków z Kościołem. To egzemplarz z własnoręczną dedykacją autora dla króla Zygmunta Augusta. Oryginalny tytuł dzieła to Commentariorum de Republica emendanda libri quinque, czyli Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć.
Cenne dziedzictwo stanowią również atlas, mapa i rękopisy Eugeniusza Romera związane z jego dyplomatyczną działalnością w procesie kształtowania granic Polski. Są to unikatowe relacje naocznego świadka, pokazujące szczegółowy przebieg negocjacji pokojowych i procesów rozwiązywania sporów o granice państwa polskiego. Mapa jest jedynym zachowanym w polskich zbiorach dokumentem ukazującym dokładny, naniesiony czerwonym atramentem przebieg granicy polsko-rosyjskiej z 1920 r., będący wynikiem rozmów pokojowych z przedstawicielami Rosji Radzieckiej w Rydze.
Biblioteka Gdańska PAN, obchodząca właśnie swoje 425-lecie, dysponuje z kolei spuścizną po gdańskim astronomie Janie Heweliuszu. Kolekcja obejmuje 19 różnych dzieł zachowanych w 58 egzemplarzach i 23 woluminach. To oryginalne pierwodruki wydane w latach 1647–1690. Stanowią przykład najwyższej jakości gdańskiej sztuki drukarskiej i introligatorskiej. Zostały oprawione w pergamin, skórę cielęcą oraz koźlą. Spośród nich na listę trafiły egzemplarze Selenographia i Cometographia opatrzone odręczną dedykacją astronoma skierowaną do Biblioteki Rady Miasta Gdańska oraz Selenographia, Machinae coelestis pars prior i Machinae coelestis pars posterior z ilustracjami ręcznie kolorowanymi przez samego astronoma, m.in. topograficznymi mapami Księżyca.
W tym samym miejscu znajduje się także bogato zdobiony Missale (secundum otulam dominorum Teutonicorum) – XV-wieczny mszał krzyżacki wykorzystywany do celów liturgicznych w Kościele Mariackim przy ołtarzu św. Brygidy. Rękopis zawiera liczne zdobione inicjały, a na szczególną uwagę zasługuje miniatura Ukrzyżowanie, przedstawiająca Chrystusa wiszącego na krzyżu z dwoma aniołami zbierającymi do kielichów krew z ran po jego obu bokach. Biblioteka Gdańska PAN to druga pod względem wieku po „Jagiellonce” biblioteka na ziemiach polskich. Jej działalność rozpoczęła się w 1398 r. przy kościele NMP w Gdańsku. Księgozbiór Biblioteki Mariackiej przekazano w 1912 r. jako depozyt do Danziger Stadtbibliothek, której powojenną kontynuatorką jest Biblioteka Gdańska PAN.
Trzy obiekty z krajowej listy UNESCO znajdują się w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu: rękopis Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, autografy Trylogii Henryka Sienkiewicza oraz wpisana w tym roku na listę rękopiśmienna spuścizna Juliusza Słowackiego. Ossolineum jeszcze przez II wojną światową określane było „Domem Słowackiego”, ponieważ posiada najbardziej kompletny zbiór rękopisów wieszcza. To nie tylko pamiątki, ale i źródło autorskich tekstów dramatycznych, lirycznych czy filozoficznych i politycznych, do dziś budzące zainteresowanie badaczy i wydawców.
Inną nowością na liście są Mappy Hrabstwa Bialskiego z folwarkami y wsiami do niego należącemi Dóbr Jaśnie Oświeconego Xięcia JMC Hieronima Radziwiłła […] z wymiaru geometrycznego sporządzone w 1781 roku, zwane potocznie Atlasem Radziwiłłowskim, ze zbiorów Biblioteki im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego. W skład tego unikatowego polonicum kartograficznego wchodzi 50 wielkoformatowych map, nie licząc okazałej karty tytułowej i „Regestru”. Dzieła te własnoręcznie wyrysował i pokolorował Leonard Targoński, komornik ziemi łomżyńskiej i geometra królewski, tworząc bezcenne źródło informacji geograficznych i historycznych o mieście Biała, tamtejszym – nieistniejącym już – zamku i zamkowym folwarku oraz rozległych przyległościach. Wszystkie mapy odznaczają się szczegółowością w odwzorowaniu budowli miejskich, sieci dróg, cieków wodnych, a nawet zadrzewień i przydrożnych alei drzew. Niemałą wartość artystyczną mają kartusze legend, ozdobione m.in. okazałymi panopliami i herbami Radziwiłłowskimi.
W Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie przechowywany jest Opis żup bocheńskich i wielickich z 1518 r. (Brevis et accurata regiminis ac status zupparum Vieliciensium et Bochnensium sub annum Christi 1518 descriptio) – unikalny opis struktury i funkcjonowania jednego z największych królewskich przedsiębiorstw ówczesnej Europy. To najstarsza (z II poł. XVI w.) zachowana kopia manuskryptu powstałego w 1518 r. w związku z porządkowaniem obu kopalń przez Jana Bonera, kupca krakowskiego, bankiera i zarządcę skarbu Jagiellonów. Oryginał opisu bezpowrotnie zaginął. Kopię kupiono w 1866 r. od Izaaka Himmelblaua, krakowskiego księgarza i antykwariusza.
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie dysponuje zbiorem dokumentów Towarzystwo Naukowe Krakowskie jako korzenie Polskiej Akademii Umiejętności 1815-1872-1918. Stanowią one jedyne w swoim rodzaju szczegółowe świadectwo długoletniego działania instytucji o wielkich zasługach dla rozwoju polskiej nauki i kształcenia kolejnych pokoleń badaczy w okresie rozbiorów, która znacząco wpłynęła na organizację życia naukowego w odrodzonej Polsce.
Proces o Morskie Oko to z kolei zbiór dokumentów z Biblioteki Kórnickiej PAN dotyczących zakończonego w 1902 r. sporu prawnego wygranego przez Władysława Zamoyskiego o utrzymanie w granicach polskiej Galicji najbardziej malowniczego zakątka Tatr. Zawiera zarówno kaligrafowane rękopisy, korespondencję prywatną i służbową, maszynopisy urzędowe (protokoły, memoriały, wyroki), jak i materiał kartograficzny w postaci map i bogaty zbiór gazet, wycinków prasowych oraz druków opisujących wpływ działań procesowych na opinię publiczną, a także bruliony pism, listów, zapiski i notatki, formularze, telegramy, rachunki, monity, szkice, bilety wizytowe, druki ulotne, odezwy, odciski pieczęci, karty pocztowe, legitymacje, odezwy i petycje z podpisami. W sumie 2376 kart i 56 arkuszy map. Konflikt o przebieg granicy polsko-słowackiej tlił się od I połowy XIX wieku. Zakończył go wyrok międzynarodowego trybunału w Grazu, który w Polsce odebrano jako narodowy sukces.
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie posiada łącznie 12 tomów oprawnych w skórę z tłoczeniami rękopiśmiennych Widoków i opisów zabytków starożytności w Królestwie Polskim. Bogato ilustrowane opracowanie stanowi efekt pierwszej w Europie państwowej inwentaryzacji zabytków prowadzonej w połowie XIX w. na terenie Królestwa Polskiego przez Kazimierza Stronczyńskiego. Zawiera ono 425 odręcznych rysunków wykonanych akwarelą i gwaszem. Dzieło dokumentuje warsztat i metody pracy XIX-wiecznego historyka, narodziny nowoczesnego zabytkoznawstwa i konserwatorstwa. Stronczyński wprowadził do obiegu naukowego ogromną liczbę zabytków, nazwisk ich twórców i fundatorów, a także sformułował pierwsze postulaty konserwatorskie.
Program „Pamięć Świata” powstał z inicjatywy UNESCO w 1992 r. Jego celem jest utrwalanie znaczenia wielowiekowego dziedzictwa dokumentacyjnego ludzkości. Polski Komitet Programu UNESCO „Pamięć Świata”, w skład którego wchodzą przedstawiciele największych polskich bibliotek, archiwów oraz środowisk naukowych (przewodniczącym komitetu jest dr Paweł Pietrzyk, naczelny dyrektor Archiwów Państwowych), co dwa lata, począwszy od 2014 roku, wzbogaca Listę Krajową o dokumenty i zbiory mające szczególne znaczenie dla kultury i tradycji polskiej. W czwartej edycji (przełożonej z uwagi na pandemię o rok) uhonorowano w ten sposób 15 obiektów.
Mariusz Karwowski
