Fundacja na rzecz Nauki Polskiej przekazaa 250 tys. dolarw amerykaskiemu Columbia University na wsparcie studiw polskich albo polonoznawczych (obie nazwy uywane s wymiennie), ktre istniej w tej uczelni. Oznajmi to 24 padziernika w Belwederze prezes fundacji, prof. Maciej ylicz, otwierajc konferencj powicon polskim katedrom za granic.
Wdziczna za zaproszenie, suchaam obrad z nierwn dla wszystkich wystpie uwag, gdy przypominao mi si, jak pisano w „Tygodniku Powszechnym”, w poowie lat 90., o krzyowej drodze twrcw takiej katedry w Jerozolimie. Na konferencji by zreszt prof. Jan Dowgiao, pierwszy ambasador RP w Izraelu, inicjator i cigle niestrudzony rzecznik tego dziea. Suchajc go dziwiam si, jak mao si od tamtych czasw zmienio, cho jestemy w UE, a stosunki polsko−izraelskie ukadaj si coraz lepiej.
Ustpujcy minister edukacji, prof. Micha Seweryski, ogosi wprawdzie, e istnieje gotowa koncepcja systemu polskich studiw za granicami i s pienidze na to – trzeba ufa, e obecna pani minister, z udziaem innych resortw i innych jeszcze sponsorw, rzecz pomylnie, tj. wedle nowoczesnych standardw wiatowych, zrealizuje.
Zebrani na konferencji zgodzili si bez dyskusji, e uczestnictwo w procesach integracyjnych na naszym kontynencie i w globalizacji wymaga autoprezentacji krajw, ktre pragn odegra istotn rol w nowych wsplnotach, oraz e dziaalno dyplomatyczna, a i aktywno instytutw polskich, czyli elegancka, nawet najsprawniejsza reklama, nie wystarczy.
Konstatowano expressis verbis wiodc, nieodzown rol uniwersytetw w ksztatowaniu obrazu kraju, narodu, pastwa – poprzez pomnaanie wiedzy o nich, takiej wiedzy, ktr przywyklimy nazywa akademick, tj. ugruntowanej poprzez rzetelne badania zamknite przyjtymi w krgach specjalistw konkluzjami. Kilkakro usyszaam okrelenie „ambasady naukowe” w odniesieniu do tego wanie zadania uniwersyteckich orodkw studiw polskich za granic, na zmian z innym: „centra wymiany midzynarodowej”. I nie jest to, jak sadz, megalomania uczonych, gdy w takich centrach powinny i mog powstawa koncepcje dotyczce wszelkich rodzajw wymiany – gospodarczej, kulturalnej, naukowej, edukacyjnej, turystycznej etc. Wyobraony zgodnie idea odlegy jest od rzeczywistoci, rwnie zgodnie ocenianej jako wymagajca znacznych wysikw.
Trzeba bowiem rwnoczenie zaegna wystpujcy od kilku lat kryzys istniejcych form studiw polskich za granic i tworzy nowe ich orodki odpowiadajce obecnym trendom cywilizacyjnym. Tylko w czci dziaania te mog si pokrywa.
Nie byo dotychczas caociowego programu w tym zakresie, powodzenie przedsiwzi polonoznawczych zaleao od inicjatywy, a potem gorliwoci twrcw katedr polskich oraz od rodowisk, jakie zdoali dla swych idei pozyska, wreszcie od wytrwaoci w „koldowaniu” o pienidze. W taki sposb powstay katedry polskie (nazwy s rne) np. w Wielkiej Brytanii, Izraelu, Niemczech, USA. Ich twrcy i kierownicy przedstawili na warszawskiej konferencji swoje dowiadczenia oraz wynikajce z nich propozycje zmian.
Pierwszego sprawozdawcy nie trzeba rekomendowa Czytelnikom, jakkolwiek prof. Norman Davies znany jest lepiej ze swych ksiek o Polsce ni z dziaalnoci naukowo−ambasadorskiej. Ta druga ma dugie dzieje i bardzo bogaty dorobek. Trzydzieci lat temu zainicjowa wydanie bibliografii ksiek o Polsce, jakie opublikowano w jzyku angielskim, dajc zainteresowanym podstawowe narzdzie warsztatu badawczego. Na konferencji uj opis obecnej sytuacji w omiu punktach, z ktrych kilka wymieni.
Mwi o ignorancji, zgoa dezinformacji, na temat Polski w wielu krajach, co ma rne przyczyny, ale istotn pord nich jest czste usytuowanie studiw polskich w strukturach uniwersyteckiej slawistyki, w ktrej dominuj od dawna jzyk rosyjski i wiedza o Rosji. W Stanford np. wyrugowano z programu nauczania wszystkie literackie jzyki sowiaskie, jest tam natomiast 5 katedr rosyjskiego i rwnie 5 powiconych twrczoci Dostojewskiego. Poowa doktorantw w Cambridge pisze prace historyczne o Niemczech, a jeden zainteresowany dziejami Polski mia trudnoci ze znalezieniem opiekuna.
Na sytuacji studiw historycznych ciy zakorzeniony w mentalnoci rodowisk akademickich podzia na narody „historyczne” i narody „etniczne”, determinujc zainteresowanie kultur mocarstw.
Nie uatwiaj jej takie czynniki, jak brak infrastruktury, do czego prof. Davies zaliczy m.in. niedostatki programw szkolnych w zakresie wiedzy, choby elementarnej, o Polsce, a take to, co nazwa „buchalteryzacj” uniwersytetw. Na to ostatnie uskarali si wszyscy referenci.
Na utworzonych w 1996 roku studiach polskich w Bremie byo najwicej 20 suchaczy. Kiedy w ich miejsce powstay „zintegrowane studia europejskie”, prof. Zdzisaw Krasnodbski (kierujcy studiami) na wykadzie Polityka i media miewa ich setk. Nie mniejszym zainteresowaniem ciesz si te filozofia polityki i socjologia odniesione do krajw rodkowoeuropejskich, w tym Polski. Studia polonoznawcze nale w Niemczech do mainstreamu nie do local studies – tak dystynkcj posugiwali si referenci – przede wszystkim dlatego, e wczono je w kontekst europejski, ale i z racji owej naturalnej ciekawoci ssiedzkiej.
Wiksza jest w tamtejszych rodowiskach humanistycznych wiedza o sporach historykw po I wojnie wiatowej i o aktualnych badaniach w obu krajach, ni np. w Wielkiej Brytanii. Wpywaj na ni take dorane zmiany w polityce wewntrznej i midzynarodowej, takie jak ewolucja stosunku do oporu wobec nazizmu (w NRD powstaje teraz mnstwo prac o ruchu oporu), aktywno Zwizku Wypdzonych. Zapotrzebowanie na wiedz o Polsce jest wraliwe na sytuacj polityczn, znan modym Niemcom z mediw (kada wiksza gazeta i stacja maj korespondenta w Warszawie), co tumaczy ciekawo studentw.
Warunki do jej zaspokajania maj lepsze ni te, jakie przedstawi prof. Davies – w Bremie jest lektorat polski, a podczas wakacji suchacze odbywaj u nas stae.
Przy tym wszystkim wszake prof. Krasnodbski zwrci uwag na niepokojce zwiastuny mogcych si pojawi zagroe rnej natury. Pierwszy to fakt, i Niemcy zaczli oszczdza, a stosunkowo atwo uzasadni cicia tego, co nie jest „pierwsz lini” frontu naukowego. Drugi, z tym zwizany, to przyjcie strategii boloskiej, wic otwarcie perspektywy na Ameryk z ograniczeniem Ostforschung, co najmniej i najpniej dotknie rusycystyk. Zamykanie katedr polskich ju si zaczo powikszajc istniejc zawsze asymetri midzy nimi a stanem germanistyki u nas. Naprawienie tego zaley od nas i do zada strony polskiej naley.
Katedr Historii i Kultury Polskiej w Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie wymyli prof. Jan Dowgiao w 1993 roku, majc gorc zacht rektora polskiego pochodzenia i szeregu osb z grona akademickiego. Potrzeba wiedzy o Polsce, wanie wiedzy historycznej oraz znajomoci kultury, jest w Izraelu szczeglna. Spotyka si z nasz chci jej przekazywania niejako porodku drogi. Obu stronom na tym od pocztku zaley, tote obie dokaday stara. Zaoona w Polsce fundacja zbieraa pienidze (mielimy zebra poow niezbdnej sumy, tj. 3 tys. dolarw), Jerzy Giedroyc anonsowa potrzeby i zamieszcza list ofiarodawcw w kadym numerze „Kultury” od 1995 roku.
Prof. Dowgiao nie utyskuje zbytnio na „koldowanie” w tak wanej i poytecznej sprawie, jakkolwiek referowa ten nurt swoich dziaa z nut zniecierpliwienia i z nadziej, e nasza nowa sytuacja w Europie zapocztkuje etap normalnoci.
W roku 1999 podpisano umow i katedra zacza prac, pozostajc pod nadzorem MSZ. Praca polega na procznych (niekiedy przeduanych) cyklach wykadw uczonych z Polski – rnych specjalnoci humanistycznych odpowiadajcych nazwie placwki, ktrzy gosz je po angielsku. Byo dotd m.in. piciu historykw (zaoeniem jest przedstawienie caej historii od czasw najdawniejszych po wspczesno), dwch polonistw, socjolog. Suchao od kilku do kilkunastu studentw, ktrzy w Izraelu s starsi ni przecitnie u nas, z uwagi na sub wojskow.
Wiadomo nie tylko od referenta, ale take z relacji powracajcych wykadowcw i osb, ktre odwiedzaj Jerozolim oraz uniwersytet, e Katedra Historii i Kultury Polskiej zakorzenia si ju w tamtejszym pejzau intelektualnym, niezalenie od wielkoci formalnego jej audytorium.
Wsppraca Fundacji na rzecz Nauki Polskiej z nowojorskim Columbia University jest naturalna w wietle dewizy FNP: „Wspiera najlepszych, eby byli jeszcze lepsi”. Od prezentacji CU zacz wystpienie prof. John Micgiel, kierujcy obecnie Orodkiem Studiw Wschodnich, ktry istnieje od 1954 roku. Przypomnia, e w ponad 250−letnich dziejach uczelni 76 jej absolwentw otrzymao Nagrod Nobla, e to tamtejsza, znana w wiecie szkoa dziennikarska przyznaje Pulitzera, a z rzeczy bliej nas dotyczcych, e jzyka polskiego ucz tam od I wojny wiatowej.
Nie jest przy tym tak, by studia polskie w Nowym Jorku odpowiaday w peni ambicjom ich amerykaskich animatorw, a take naszym rodzimym pragnieniom. Dotycz ich podobne do opisanych wczeniej (cho w mniejszym stopniu) kopoty – z nie do wyran tosamoci w obrbie szeroko rozumianej „problematyki wschodniej” czy nawet rodkowoeuropejskiej i w kontekcie ywego cigle zainteresowania upadkiem komunizmu, jaki nastpi mniej wicej rwnoczenie w kilku krajach, nie zawsze za oceanem dokadnie rozrnianych. Elementem owego kontekstu jest te sowietologia, tradycyjnie mocno rozwijana w Stanach Zjednoczonych.
Prof. Micgiel chciaby utworzy osobn katedr studiw polskich, a take katedr politologii z udziaem Polakw i polskich rodkw. Dlatego bardzo sobie ceni udzia FNP w rozwoju tych kierunkw, obok miejscowego mecenasa, jakim jest Fundacja Kociuszkowska i w kraju fundacja Semper Polonia.
Na nowoczesne polonoznawcze centrum (centrami nazywaj si w Columbii nawet niewielkie zespoy katedr powizanych wspln problematyk) chc inicjatorzy zebra 3 mln dolarw elaznego kapitau, co pozwolioby utrzymywa na podanym poziomie jego funkcje dydaktyczne, z ksztaceniem doktorw – najchtniej spord studentw amerykaskich, prowadzi badania i rozwija szeroko kontakty midzynarodowe.
Polscy profesorowie wykadajcy w CU z reguy odwiedzaj take inne uniwersytety, spotykaj si z organizacjami polonijnej inteligencji, a ich nowojorscy studenci prowadz yw dziaalno kulturaln w swoim klubie i poza murami uniwersytetu.
Przysuchiwanie si obradom, w ktrych gos zabrali rwnie przedstawiciele parlamentu i agend rzdowych, budzio otuch z tego przede wszystkim powodu, e na niepokoje oraz potrzeby przedstawione przez prowadzcych studia polskie za granic odpowiadano konkretnie i kompleksowo. Nie ulegam atwej nadziei, chc jednak wierzy, e zaczn si ze strony Polski starania o oywienie istniejcych katedr, zaktualizowanie by moe ich programw – w perspektywie europejskiej, e zostanie ostatecznie dopracowana koncepcja naszej polonoznawczej oferty dla najbardziej prestiowych uczelni, gdzie obecno jest szczeglnie potrzebna, ze skierowaniem uwagi na to, by ksztaciy modzie swoich krajw w tym, co jest w polskich dziejach, kulturze, kierunkach przemian spoecznych i cywilizacyjnych swoiste, a zarazem moe stanowi uniwersaln propozycj.
Uwzgldnienie dotychczasowych dowiadcze z rnych krajw powinno stanowi punkt wyjcia do szerszej debaty na ten temat. Trosk waciwych resortw pozostanie dopilnowanie korzystnych (bezterminowych) umw midzynarodowych i finansowanie. W tym ostatnim, jak obiecywano na konferencji, wolno si spodziewa udziau innych, poza FNP, organizacji pozarzdowych i – oby wreszcie – biznesu.