Kiedy redaktorka bułgarskiego czasopisma z zakresu nauk społecznych złożyła do swojego krajowego Ministerstwa Edukacji i Nauki wniosek o wsparcie, czekało ją niemiłe zaskoczenie. Okazało się, że nie może ubiegać się o finansowanie, ponieważ pismo nie spełnia formalnych kryteriów naboru. Publikowane w otwartym dostępie, ukazywało się tylko online, a zainteresowana nowoczesnymi rozwiązaniami redakcja zrezygnowała z wydań drukowanych. Grant skierowany był jednak tylko do czasopism posiadających wersję papierową i wniosek został szybko odrzucony.
Powyższa sytuacja, opisana w raporcie Report on the future of scholarly writing in SSH, obrazuje tylko jedno z wielu wyzwań, z którymi borykają się redakcje czasopism naukowych publikowanych w open access. Nie pomaga fakt, że w niektórych środowiskach otwarty dostęp do czasopism traktuje się wręcz jako temat nieco mniej istotny, bo przecież już częściowo rozwiązany, niż w przypadku książek w open access, dla których dopiero teraz omawiane są bardziej kompleksowe rozwiązania i które do tej pory często pomijane były w politykach otwartości. Wszak redakcje jakoś sobie radzą?
„Jakoś” to tutaj chyba słowo-klucz. Jak się okazuje, wiele redakcji i wydawnictw instytucjonalnych potrzebuje większego wsparcia niż to otrzymywane do tej pory. Nie chodzi tylko o rozwiązania techniczne (choć te oczywiście są niezwykle ważne), ale również o opracowywanie procedur, standardów i dobrych praktyk czy planów na długofalowe działania, również z perspektywy utrzymania finansowego.
Na bolączki… DIAMAS
We wrześniu 2022 roku rozpoczął się projekt DIAMAS (Developing Institutional OA Publishing Models), który dąży do zapewnienia lepszego wsparcia dla europejskich (w tym polskich) czasopism w powyżej wymienionych obszarach. Główną grupą odbiorców i odbiorczyń są instytucjonalni dostawcy usług wydawniczych (IPSP – Institutional Publishing Service Providers). W projekcie IPSP jest definiowany jako [d]ostawca usług, który świadczy usługi dla autorów i wydawców w zakresie instytucjonalnych publikacji naukowych. Usługi te mogą być świadczone przez samego wydawcę instytucjonalnego (w takim przypadku wydawca instytucjonalny jest również IPSP) lub przez inne podmioty wewnątrz lub na zewnątrz instytucji. Oznacza to, że wśród odbiorców znajdują się zarówno wydawnictwa działające w ramach uczelni, wydziału czy instytutu, jak i podmioty wspierające ich działania, np. odpowiedzialne za nadawanie DOI, udostępnianie czasopism, standaryzację metadanych itd.
Cele DIAMAS opisane są następująco:
Jednym z najważniejszych działań do tej pory było opracowanie ankiety, której celem jest lepsze poznanie potrzeb wydawnictw instytucjonalnych i dostawców usług wydawniczych. Odpowiedzi analizowane będą już w najbliższych miesiącach i będą miały bezpośredni wpływ na kształt proponowanych praktycznych rozwiązań w kolejnej fazie projektu.
Dostęp diamentowy, czyli naprawdę bez opłat
Co rozumiemy poprzez diamentowy dostęp? Polega on na tym, że opłat nie ponosi ani czytelniczka, ani autorka artykułu. Innymi słowy, stoi w kontrze do modelu, w którym to na autorce spoczywa odpowiedzialność za umożliwienie zainteresowanym wolnego dostępu do napisanych przez nią treści. W czasopismach diamentowych nie pobiera się opłat autorskich, tzw. author processing charges (APCs).
Przesunięcie zasobów z otwartego dostępu opartego na APC na modele zielonej i diamentowej drogi zapewni większej liczbie badaczy prawo głosu w globalnej nauce bez rezygnowania z jakości czy otwartości badań. Zwiększy też jakość badań poprzez uwzględnienie perspektyw, które wcześniej pozostawały wykluczone. Zmniejszy natomiast środki finansowe przekazywane przez instytucje naukowe non-profit do korporacji działających dla zysku oraz zwiększy zakres kontroli społeczności naukowej nad komunikacją naukową.
Wielu zwolenników i zwolenniczek open accessu uważa zatem diamentowy dostęp za sprawiedliwszy niż taki oparty na opłatach autorskich, bo wprowadza faktyczną równość między autorami i autorkami, gdzie głównym kryterium opublikowania artykułu w renomowanym czasopiśmie jest (lub powinien być) jego wkład merytoryczny w dyscyplinę, a nie zawartość portfela autora lub zasobności grantodawców.
Diamentowe czasopisma – co o nich już wiemy?
Zanim opracowano plan projektu DIAMAS, przeprowadzono wstępne rozpoznanie sytuacji czasopism diamentowych w Europie za pomocą ankiety (do udziału w niej polskie czasopisma zachęcało m.in. Forum Akademickie, a do jej wyników nawiązywała Platforma Otwartej Nauki i Otwarta Nauka na UJ). Sfinansowany przez Science Europe, zlecony przez Koalicję S (europejskie porozumienie na rzecz otwartego dostępu, do którego należy m.in. Narodowe Centrum Nauki) i przeprowadzony przez koalicję 10 instytucji partnerskich raport „OA Diamond Journals Study” ukazał się w marcu 2021 roku. Opublikowany był w dwóch częściach.
Pierwsza opisuje sytuację bieżącą. Badanie wykazało, że w Europie czasopism naukowych w diamentowym open acces jest bardzo wiele i często odpowiadają one na potrzeby małych społeczności np. związanych z wąską dyscypliną akademicką. Co więcej, często mierzą się one z trudnościami operacyjnymi (np. związanymi ze statusem prawnym czasopism, monitorowaniem wpływu itd.), a budżety redakcji w Europie są niskie (70% respondentów określiło swój budżet jako mniej niż 10 tys. euro/dolarów rocznie). Druga część raportu przedstawia rekomendacje, które wpłynęły na kształt późniejszego wniosku projektowego. Szczegółowe zalecenia dotyczyły wsparcia technicznego, zgodności z Planem S, budowania potencjału, efektywności i stabilności.
Na podstawie powyższego raportu, niecały rok później, w lutym 2022 roku stworzono plan działania Action Plan for Diamond Open Access. Tematy wokół budowania sprawiedliwszego ekosystemu dla czasopism naukowych również pogrupowano. Plan działania podzielono na cztery główne obszary:
Z wszystkimi nimi ma mierzyć się właśnie DIAMAS (choć oczywiście działania projektowe nie obejmą jeszcze każdego szczegółowego elementu planu).
Warto zauważyć, że pejzaż czasopism diamentowych pozostaje w dużej części nieodgadniony. Badanie „OA Diamond Journals Study” szacuje ilość czasopism działających według tego modelu w Europie na nawet 29 000, ale zwyczajnie trudno jest je odnajdywać, zbierać i identyfikować. Często pozostają poza znanymi większymi bazami indeksującymi jak DOAJ (Directory of Open Access Journals) i skupiają wokół siebie wąskich specjalistów oraz specjalistki z danej dyscypliny.
Co dalej dla open access?
Otwarty dostęp do szeroko rozumianych wyników naukowych rozwija się bardzo dynamicznie, zarówno w Europie, jak i w Polsce. Oto kilka obszarów wartych śledzenia:
Powyższe obszary są często nowe, dotychczas mniej omawiane, poszukujące swojej drogi i innowacyjnych rozwiązań umożliwiających wolny dostęp do treści naukowych w innej formie niż tradycyjne artykuły. Ważne jednak, by nie zapominać o czasopismach, które do tej pory wiodły prym w tematach związanych z otwartością.
Techniczne wyzwania, z którymi często borykają się redakcje, częściowo ma załagodzić projekt CRAFT-OA (Creating a Robust Accessible Federated Technology for Open Access), w którym z Polski uczestniczą Instytut Badań Literackich PAN oraz Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego. DIAMAS umożliwi zbudowanie społeczności wydawców instytucjonalnych, która ułatwi wymianę wiedzy. Projekty te zakładają, że mimo że większość czasopism „jakoś” sobie radzi, nawiązując współpracę i opracowując rozwiązania, razem radziłyby sobie jeszcze lepiej. W rzeczywistości, w której europejscy badacze i badaczki nierzadko postrzegają open access nadal jako „innowacyjny” aspekt komunikacji naukowej, pozostaje wiele do zrobienia. Można mieć nadzieję, że przy wsparciu infrastrukturalnym i silnych koalicjach wydawnictw oraz redakcji, brak finansowania dla otwartych czasopism bez wersji papierowej, z którym borykała się bułgarska redaktorka, wkrótce będą tylko anegdotą z przeszłości.
Marta Błaszczyńska
(artykuł ukazał się na portalu https://otwartanauka.hypotheses.org/)