Podstawowy wskaŹnik jakości

Liczba cytowań jest jednym z najczęściej stosowanych parametrów oceny jakości publikacji naukowych. Badacze w swoich pracach odnoszą się bowiem do rezultatów swoich poprzedników, cytując ich publikacje. Dobra, nowatorska praca ma szanse na wiele takich cytowań, zła zostaje zapomniana. Według światowych statystyk, ponad połowa badań nie jest cytowana, takie publikacje to, niestety, marnotrawstwo czasu badacza i pieniędzy podatnika. Przeciętna publikacja cytowana jest

1-2 razy. Więcej niż 50 cytowań uzyskuje jedynie około 1 proc. publikacji, ponad 100 tylko 0,3 proc. Liczba cytowań jest więc podstawowym wskaźnikiem jakości publikacji naukowej w szeregu dziedzin nauki, takich jak: biologia, medycyna, matematyka, fizyka czy chemia i wiele innych.

Jedną z pierwszych osób zajmujących się analizą cytowań był Eugene Garfield, twórca ISI (Institute of Scientific Information) w Filadelfii, znany skądinąd ze znakomitych cotygodniowych felietonów bibliometrycznych, publikowanych przez wiele lat na pierwszych stronach papierowej wersji „Current Contents”.

Przed dwoma laty opublikowałem listę najczęściej cytowanych naukowców w Polsce (Pilc, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, 2002, 151/2, 65-82), wprowadzając dwa kryteria. Jednym z nich było uzyskanie co najmniej 1000 cytowań, a drugim opublikowanie choćby jednej pracy cytowanej co najmniej 100 razy. Kryteria okazały się dość restrykcyjne i na liście takiej znalazło się jedynie 70 przedstawicieli nauk biomedycznych.

Obecnie postanowiłem zachować tylko kryterium 1000 cytowań. Korzystano z bazy „Science Citation Index” (ISI) za lata 1965-2004, co obejmuje okres ostatniego czterdziestolecia.

W tabeli poniżej pierwsza liczba przedstawia cytowania a druga cytowane publikacje. W niektórych przypadkach, kiedy badacz napisał pracę cytowaną ponad 100 razy i zbliżył się do liczby 1000 cytowań bądź pracuje w dyscyplinie naukowej o mniejszej cytowalności, jego nazwisko zostało również uwzględnione na liście.Kryterium 1000 cytowań publikacji spełniło 138 naukowców. Biorąc pod uwagę fakt, że w dziedzinie nauk biomedycznych w kraju pracuje ok. 5500 profesorów oraz doktorów habilitowanych (Informator Nauki Polskiej, 2003), 2,5 proc. z nich znalazło się na liście. Zidentyfikowałem również 12 naukowców zmarłych w tym okresie. W analizie tej musiano się ograniczyć do osób obecnych w Informatorze Nauki Polskiej, bo tylko tak można zweryfikować czy autor pracuje w kraju, co niestety ogranicza listę do tzw. samodzielnych pracowników nauki.

Skróty: AM - Akademia Medyczna, IMDiK PAN - Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN, CMKP - Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, CMUJ - Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, IBiB PAN - Instytut Biochemii i Biofizyki PAN, IBD PAN - Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, IF PAN - Instytut Farmakologii PAN, IIiTD PAN - Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN, MIBMiK PAN - Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej PAN, PAM - Pomorska Akademia Medyczna, PAN - Polska Akademia Nauk, ŚAM - Śląska Akademia Medyczna, UJ - Uniwersytet Jagielloński, UŁ - Uniwersytet Łódzki, UMCS - Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, UW - Uniwersytet Warszawski.

Trzy najczęściej cytowane osoby na liście to ekstraklasa w liczbie cytowań, osoby obecne w światowych statystykach najczęściej cytowanych naukowców (dane ISI, Filadelfia). Na liście znajdują się też wszyscy laureaci Polskiego Nobla z dziedziny biomedycyny, co z jednej strony wskazuje na to, że system identyfikuje wybitnych naukowców, a z drugiej - że FNP przyznaje te wyróżnienia osobom zasłużonym dla nauki. Analizując cytowania należy brać pod uwagę to, że rozmaite dyscypliny naukowe mają zupełnie różne średnie liczby cytowań. W przypadku naszego kraju średnia cytowalność pojedynczej publikacji w dziedzinie immunologii za lata 1991-2001 wynosi 7,28, natomiast w dziedzinie nauk rolniczych jedynie 2,35 (patrz: http://in-cites.com/countries/poland.html). Osoby uprawiające różne dyscypliny naukowe mają zatem nierówne szanse na wysoką cytowalność swoich publikacji, dlatego też analizy tego typu powinny dotyczyć poszczególnych dyscyplin naukowych. Takie jednak zadanie jest ponad siły pojedynczego osobnika i powinno być prowadzone przez wyspecjalizowane instytucje.

Spróbowałem zastosować tę analizę do zbadania geografii rozmieszczenia i miejsc zatrudnienia najczęściej cytowanych naukowców. Geografia zamieszkania najczęściej cytowanych osób jest następująca: w Warszawie mieszka 51 osób, w Krakowie 39 (stanowi to 65 proc. całości); wskazuje więc na te dwie miejscowości jako wiodące ośrodki naukowe w kraju. Z Łodzi pochodzi 12 osób, 8 z Gdańska, 7 z Wrocławia, 5 z Katowic, 4 z Poznania, po 3 ze Szczecina i Lublina, 2 reprezentują Białystok, po 1 pracuje w Bydgoszczy, Toruniu i Rzeszowie.

Najwięcej z najczęściej cytowanych osób zatrudnionych jest w Collegium Medicum UJ (24), na drugim miejscu znajduje się Instytut Farmakologii PAN w Krakowie (11 osób). Zatem w tych 2 ośrodkach pracuje 25 proc. osób obecnych na liście. Akademia Medyczna w Warszawie oraz Uniwersytet Medyczny w Łodzi zatrudniają kolejno 11 i 10 osób, Instytut im. Nenckiego w Warszawie 8 osób, a Akademia Medyczna w Gdańsku 7 osób. Po 5 osób zatrudnionych jest w Śląskiej Akademii Medycznej oraz IMDiK PAN, po 4 osoby pochodzą z Instytutu im. Hirszfelda we Wrocławiu, IBiB PAN i Centrum Onkologii w Warszawie oraz AM w Poznaniu. W sumie najczęściej cytowani naukowcy pracują w 11 instytutach resortowych. Zatrudnieni są również w 9 instytutach PAN, 11 akademiach medycznych oraz w 8 uniwersytetach i w jednej niepaństwowej szkole wyższej (Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia w Warszawie).

Jak wynika z powyższych danych, analizy cytowań pojedynczych badaczy nadają się również do identyfikacji ośrodków naukowych, w których są oni zatrudnieni. Analiza wskazuje na pewną prawidłowość: 60-70 proc. badaczy w grupie uczelni medycznych, uniwersytetów i jednostek PAN pracuje w trzech wiodących ośrodkach. Jedynie instytuty resortowe odbiegają od tej reguły, tutaj badacze są bardziej rozproszeni: w 4 wiodących ośrodkach pracuje około 50 proc. osób najczęściej cytowanych. Zatem wysoko cytowani badacze mają tendencje do skupiania się. Wynika to zapewne z dwóch powodów. Z jednej strony badacz wysokiej klasy gromadzi wkoło siebie innych dobrych naukowców, którzy początkowo korzystają z jego doświadczeń, a potem samodzielnie zaczynają tworzyć naukę na wysokim poziomie, z drugiej strony ci najlepsi starają się o zatrudnienie w dobrych ośrodkach.

Wydaje się, że tego typu analizy mogą być używane do identyfikacji najsilniejszych naukowo ośrodków w kraju i powinny być wykorzystywane przez Ministerstwo Nauki w większym niż dotychczas stopniu w rankingach instytucji naukowych. Ciekawe wydaje się zbadanie, jak instytucje zatrudniające (lub nie) najczęściej cytowanych naukowców wypadają w dotychczasowych rankingach.

Autor prosi o nadsyłanie korekt pod adresem pilc@if-pan.krakow.pl, analiza jest dostępna w Internecie pod adresem http://rabbit.if-pan.krakow.pl/~pilc/cytowania_Pilc_2004.htm

Prof. dr hab. Andrzej Pilc, specjalista w dziedzinie medycyny, psychofarmakologii, pracuje w Instytucie Farmakologii PAN oraz w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.