Zróżnicowaniu systemu folwarczno-pańszczyźnianemu w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przyjrzą się naukowcy z Polski, Litwy, Ukrainy i Białorusi. Historycy chcą kompleksowo zbadać genezę, funkcjonowanie i ewolucję systemu serfdom.
Czteroletnim projektem pokieruje dr hab. Piotr Guzowski z Wydziału Historii Uniwersytetu w Białymstoku. W przedsięwzięcie będą zaangażowani także naukowcy z Litwy, Ukrainy i Białorusi. Historycy chcą kompleksowo zbadać genezę, funkcjonowanie i ewolucję systemu serfdom. Pojęcie to kryje szereg elementów, takich jak: osobiste poddaństwo chłopów, pracę przymusową, ograniczone prawo do ziemi, ekonomiczną dominację folwarku, społeczno-polityczną słabość społeczności chłopskich, wspieranie systemu pańszczyźnianego przez instytucje państwowe.
Jeden z kluczowych obszarów, gdzie zgodnie ze światową literaturą przedmiotu zjawisko takie miało występować, jest Rzeczpospolita Obojga Narodów. To klasyczny przykład kraju na wschód od Łaby, charakteryzującego się bezwzględną dominacją systemu serfdom od końca średniowiecza po drugą połowę XIX wieku. Przez wiele dekad dominowała stereotypowa perspektywa przemożnego wpływu folwarku na wszystkie sfery życia społecznego i ekonomicznego, co w konsekwencji doprowadziło do zacofania oraz upadku państwa. Skutki funkcjonowania wczesnonowożytnego folwarku miały ukształtować relacje społeczne oraz mentalność chłopów i szlachty, a także ich potomków również w kolejnych stuleciach – wyjaśnia dr hab. Piotr Guzowski, kierownik projektu.
System ten miał być także jedną z przyczyn trwałości etnicznych animozji, np. między Polakami, przedstawicielami szlachty („panami”) a ruskimi (ukraińskimi czy białoruskimi) chłopami. Tymczasem państwo polsko-litewskie, które w okresie największego rozwoju terytorialnego osiągnęło powierzchnię ponad 900 tys. kilometrów kwadratowych, charakteryzowało się bardzo dużym zróżnicowaniem systemu folwarczno-pańszczyźnianego, który był wprowadzany w poszczególnych regionach w różny sposób i w różnym czasie, ewoluował niejednolicie, przyjmując specyficzne dla poszczególnych ziem formy oraz poziom natężenia.
W naszych badaniach poddamy weryfikacji różne hipotezy tłumaczące pojawienie się takich elementów systemu, jak folwark i pańszczyzna (hipotezę militarną, pustek, monetarną, rynkową i społeczno-polityczną). Ustalimy chronologię wprowadzenia prawnych i ekonomicznych elementów systemu w poszczególnych regionach, ich ewolucję wynikającą z różnego poziomu urynkowienia gospodarki i integracji z rynkami międzynarodowymi. Ponadto zbadamy poziom efektywności gospodarki folwarcznej na przestrzeni trzystu lat i zidentyfikujemy czynniki, które tę efektywność determinują, w tym czynniki środowiskowe i klimatyczne. Opiszemy zmiany struktury dochodów pańskich oraz ich wpływ na gospodarkę chłopską – zapowiada prof. Guzowski.
Na tej podstawie badacze chcą stworzyć uniwersalne narzędzie (index of serfdom – rodzaj modelu cyfrowego) do mierzenia poziomu serfdom w różnych regionach i okresach. Powstanie też strona internetowa, na której będzie można zapoznać się ze zgromadzonymi danymi na temat systemu folwarczno-pańszczyźnianego, wyszukując je według kryterium geograficznego bądź chronologicznego.
Projekt otrzymał finansowanie w wysokości ponad 2 mln zł w konkursie MAESTRO. Jest przeznaczony dla doświadczonych badaczek i badaczy. Wspiera realizację pionierskich badań naukowych, w tym interdyscyplinarnych, ważnych dla rozwoju nauki, wykraczających poza dotychczasowy stan wiedzy i których efektem mogą być odkrycia naukowe. W ostatniej edycji Narodowe Centrum Nauki przyznało 7 grantów o łącznej wartości niemal 21,2 mln zł.
MK, źródło: UwB