01 Lipca

dr Łukasz Lewkowicz

Inicjatywa Trójmorza – projekt współpracy regionalnej in statu nascendi


W dziedzinie infrastrukturalnej główną osią komunikacyjną dwunastu państw Inicjatywy ma być Via Carpatia. Szlak ten biegnie wzdłuż wschodniej granicy UE, przecinając trasy łączące Europę Zachodnią z Rosją. Via Carpatia ma usprawnić przejazdy drogowe od litewskiego portu Kłajpeda aż do greckich Salonik, łącząc Litwę, Polskę, Słowację, Węgry, Rumunię, Bułgarię i Grecję.

Inicjatywa Trójmorza (Three Seas Initiative, 3SI) stanowi stosunkowo młody format współpracy regionalnej w Europie Środkowej. Jest ona przykładem dyplomacji wielostronnej realizowanej przez głowy państw. Natomiast głównym celem działalności 3SI pozostaje rozwój infrastruktury energetycznej, transportowej i cyfrowej w regionie. W ostatnich latach zauważalne jest poszerzanie się zakresu podmiotowego i przedmiotowego współpracy trójmorskiej. Coraz większą rolę odgrywają rządy państw Inicjatywy, jednocześnie wzmacnia się komponent biznesowy, ekspercki i społeczny. Strategiczne znaczenie dla funkcjonowania 3SI mają także aktorzy zewnętrzni mający status obserwatora lub partnera uczestniczącego.

Czym jest Inicjatywa Trójmorza?

Inicjatywa Trójmorza została powołana do życia na szczycie w Dubrowniku w 2016 roku. W jej skład wchodzi aktualnie 13 państw regionu, będących jednocześnie członkami Unii Europejskiej: Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Grecja, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Jest to obszar posiadający istotny potencjał polityczny, demograficzny i gospodarczy. Inicjatorami powstania nowego formatu byli prezydent Chorwacji Kolinda Grabar-Kitarović oraz Prezydent RP Andrzej Duda. Od początku Polska jest głównym promotorem rozwoju współpracy trójmorskiej.

3SI, mimo że czasem jest łączona z ideą Międzymorza, różni się zasadniczo od koncepcji forsowanej przez polską dyplomację w okresie międzywojennym i od myśli politycznej opozycji antykomunistycznej. Celem formatu jest przede wszystkim współpraca gospodarcza na płaszczyznach: energetycznej, logistyczno-transportowej i cyfrowej w Europie Środkowej. 3SI jest wciąż projektem in statu nascendi, który w latach 2016-2024 ewoluował od działań koncepcyjnych w stronę aktywności implementacyjnej. Do przełomu w funkcjonowaniu Inicjatywy doszło na szczycie w Budapeszcie w 2018 r., kiedy zgłoszono listę projektów priorytetowych i ogłoszono chęć powołania do życia Funduszu Trójmorza. W tym okresie większe zainteresowanie projektem zaczęły wykazywać Komisja Europejska i Niemcy.

Geneza współpracy regionalnej w Europie Środkowej

Współpraca regionalna w Europie Środkowej ma długie i bogate tradycje. Jej początków można się dopatrywać w okresie pierwszej unii polsko-litewskiej, następnie zaś w czasie funkcjonowania bloku państw jagiellońskich na przełomie XV i XVI w., obejmujących Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Węgierskie i Królestwo Czeskie. W jej obrębie mieszczą się także inicjatywy polityczne podejmowane w kilkudziesięcioletnim okresie świetności Rzeczpospolitej Obojga Narodów, do których należy zaliczyć: polsko-szwedzką unię personalną, ekspansję w kierunku Dunaju i Morza Czarnego czy forsowane przez króla Władysława IV plany wojny z Imperium Osmańskim i oswobodzenia Bałkanów od władzy tureckiej.

Do idei Polski jako państwa silnego, organizującego obszary dawnych monarchii jagiellońskich, powrócono w XX w. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli m.in Adolf Bocheński, który wyłożył swoją koncepcję w wydanej w 1937 r. książce pt. Między Niemcami a Rosją, oraz Józef Piłsudski, który podjął nieudaną polityczno-militarną próbę realizacji koncepcji Międzymorza zakładającej konsolidację państw Europy Środkowo-Wschodniej. Kilka ciekawych koncepcji zakładających federalizację tej części Europy powstało na emigracji w okresie II wojny światowej. W latach 1939–1943 prowadzone były przez rządy Władysława Sikorskiego i Edvarda Beneša rozmowy o powołaniu konfederacji polsko-czechosłowackiej. Idee powstania po wojnie federacji środkowoeuropejskiej lansował również czechosłowacki polityk i dziennikarz Milan Hodža w swojej publikacji z 1942 r. pt. Federation in Central Europe. Reflections and Reminiscenses. W okresie Polski komunistycznej koncepcja Międzymorza odradzała się w działalności niektórych organizacji opozycyjnych. Postulat przyszłej współpracy państw Europy Środkowo-Wschodniej znalazł się m.in. w Deklaracji Ideowej Ruchu Młodej Polski z 1979 r. oraz był obecny w myśli politycznej powstałej w tym samym roku Konfederacji Polski Niepodległej.

Po upadku komunizmu w Europie Środkowej zaczęły powstawać nowe formaty współpracy regionalnej. Najważniejszym z nich był powołany 15 lutego 1991 r. Trójkąt Wyszehradzki (po rozpadzie Czechosłowacji w 1993 r. Grupa Wyszehradzka, Visegrad Four, V4), którego zasadniczym celem od początku było pogłębianie współpracy pomiędzy Czechami, Polską, Słowacją i Węgrami. W pierwszych latach działalności format wyszehradzki przyczynił się także do integracji państw członkowskich z UE i NATO. W celu wzmocnienia komponentu społecznego powołano w 2000 r. Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki (International Visegrad Fund, IVF) z siedzibą w Bratysławie.

W latach 2014–2015 doszło do agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę oraz największego w historii UE kryzysu migracyjnego. W tak turbulentnym środowisku międzynarodowym w Europie Środkowej nastąpiło pewne ożywienie w sferze współpracy regionalnej. W styczniu 2015 r. Austria, Czechy i Słowacja przyjęły deklarację sławkowską, dając początek Trójkątowi Sławkowskiemu (Slavkov Triangle), a w listopadzie 2015 r, z inicjatywy prezydentów Polski i Rumunii, powołana została Dziewiątka Bukaresztańska (Bucharest Nine, B9) służąca zacieśnieniu współpracy wojskowej w ramach NATO między dziewięcioma państwami wschodniej flanki Sojuszu (Polska, Rumunia, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja, Czechy, Węgry i Bułgaria). Z kolei V4 zwiększyła w tamtym okresie swoją aktywność na scenie międzynarodowej, zajmując wspólne stanowisko wobec kryzysu migracyjnego.

Powstanie i rozwój Inicjatywy Trójmorza

Za autorów odnowionej koncepcji Międzymorza – Inicjatywy Trójmorza – uznaje się prezydentów Polski i Chorwacji, Andrzeja Dudę i Kolindę Grabar-Kitarović. Oboje objęli urząd głowy państwa w 2015 r., zwyciężając w wyborach jako kandydaci ugrupowań centroprawicowych. Prowadzili oni wstępne rozmowy o współpracy regionalnej w Krakowie oraz przy okazji 70. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Nowym Jorku we wrześniu 2015 r. Formalnie 3SI została jednak zainaugurowana na Pierwszym Szczycie Inicjatywy Trójmorza w dniach 25–26 sierpnia 2016 r. w Dubrowniku w Chorwacji. Podczas forum pt. Strengthening Europe: Connecting North and South, 25 sierpnia, przyjęto tam Wspólną deklarację w sprawie Inicjatywy Trójmorza (potocznie zwaną deklaracją z Dubrownika). W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele 12 państw-założycieli 3SI (Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry). Dyplomatyczną rangę szczytu w Dubrowniku podnosiła obecność przedstawicieli USA, Chińskiej Republiki Ludowej oraz Turcji. Jednocześnie zabrakło przedstawicieli UE, Niemiec i Francji. W deklaracji z Dubrownika 3SI została zdefiniowana jako „nieformalna platforma” współpracy regionalnej. W dokumencie założycielskim nie wspominano o powołaniu formalnych struktur, wyróżniono natomiast dwa główne cele Inicjatywy: dążenie do rozwoju współpracy gospodarczej oraz wzmocnienie UE jako całości.

Od 2016 roku coroczne szczyty głów państw wyznaczają kierunki działalności i rozwoju 3SI. Po Dubrowniku kolejne spotkanie odbyło się w 2017 r. w Warszawie, z udziałem prezydenta USA Donalda Trumpa. Jego przyjazd świadczył o poparciu strony amerykańskiej dla Inicjatywy Trójmorza i zmieniał rangę tego regionalnego projektu. Jednocześnie ze względów politycznych zawężono wtedy formułę szczytów 3SI i nie zaproszono przedstawicieli ChRL i Turcji. Pokłosiem warszawskiego spotkania było także zorganizowane w lecie 2018 r. Forum Regionów Trójmorza (dotychczas odbyły się trzy edycje Forum w 2018, 2021 i 2022 r.).

Przełomowe znaczenie dla funkcjonowania Inicjatywy miał trzeci szczyt w 2018 r. w Bukareszcie. W stolicy Rumunii poparcie dla 3SI wyraziły po raz pierwszy Komisja Europejska (KE) i Niemcy, podjęto tam również decyzję o powołaniu Funduszu Trójmorza (Three Seas Initiative Investment Fund, 3SIIF). Ponadto w Bukareszcie przyjęto listę projektów priorytetowych i równolegle do spotkania prezydentów zorganizowano pierwszą edycję Forum Biznesowego (3SI Business Forum). Wspomniany Fundusz zainaugurowany został w 2019 r. na szczycie w Lublanie. Podczas słoweńskiego szczytu dokonano również ewaluacji stanu realizacji projektów multilateralnych i bilateralnych przyjętych na spotkaniu w Rumunii. Kolejne szczyty odbyły się w 2020 r. w Tallinie i w 2021 r. w Sofii. Spotkanie estońskie ze względu na trwającą pandemię odbyło się w formule hybrydowej. Zorganizowano tam spotkanie pełnomocników rządów ds. 3SI, najczęściej w randze wiceministrów spraw zagranicznych, rozmawiano również o rozwoju współpracy cyfrowej. Natomiast w Bułgarii nastąpił skokowy przyrost liczby projektów planowanych do realizacji w ramach Inicjatywy Trójmorza (z 48 do 90). W celu dynamizacji współpracy gospodarczej agencje ds. inwestycji podpisały tam również porozumienia o tworzeniu sieci wsparcia innowacji, zaś izby handlowe państw 3SI – o własnej sieci kooperacji. Poszerzono także zakres przedmiotowy współpracy trójmorskiej, inaugurując I Forum Parlamentarne Trójmorza (Three Seas Parliamentary Forum).

Siódmy szczyt 3SI gościł w 2022 r. w Rydze, gdzie m.in. nadano specjalny status Ukrainie, a USA zakomunikowały wsparcie finansowe dla Funduszu Trójmorza. Kilka tygodni przed łotewskim szczytem wzmocniono komponent społeczny poprzez organizację Forum Społeczeństwa Obywatelskiego (3SI Civil Society Forum). Ostatni szczyt zorganizowany został we wrześniu 2023 r. ponownie w Bukareszcie. Podjęto tam decyzję o poszerzeniu 3SI o Grecję, nadano również specjalny status Mołdawii.

Funkcjonowanie Inicjatywy Trójmorza

Najważniejszymi dokumentami, które definiują cele Inicjatywy Trójmorza, są deklaracje z poszczególnych szczytów z lat 2016-2023. Cele zostały też zaprezentowane na oficjalnej stronie internetowej tego formatu współpracy (http://three-seas.eu/). Należy podkreślić, że 3SI nie jest klasyczną organizacją międzynarodową, co oznacza, że nie ma prawnie wiążącego dokumentu, np. statutu, który jednoznacznie określałby jej cele. Nie ma też sekretarza generalnego ani innych urzędników, którzy mogliby reprezentować ten format współpracy i wypowiadać się w jego imieniu. Brak instytucjonalizacji utrudnia szerszą analizę jej celów, mechanizmów decyzyjnych i funkcjonowania. Na podstawie oficjalnych dokumentów 3SI należy stwierdzić, że jest to ugrupowanie wewnątrzunijne, którego głównym celem deklarowanym jest zacieśnienie współpracy infrastrukturalnej, energetycznej i gospodarczej państw między Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, co ma służyć wzmacnianiu spójności UE.

Kluczowym instrumentem współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza jest obecnie Fundusz Trójmorza. Został on założony w celu finansowania komercyjnych inwestycji infrastrukturalnych w regionie Europy Środkowej w trzech sektorach: energetyce, transporcie i technologiach cyfrowych. Inicjatorem i pomysłodawcą Funduszu był Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK). Podpisanie listu intencyjnego przez sześć państw Inicjatywy (Chorwacja, Czechy, Łotwa, Polska, Rumunia i Słowacja) w sprawie powołania Funduszu nastąpiło we wrześniu 2018 r. podczas Forum Biznesowego towarzyszącego szczytowi w Bukareszcie. Jako miejsce rejestracji 3SIIF wybrano Luksemburg, jedno z najważniejszych centrów finansowych świata. Działalność na prawie luksemburskim ma zwiększyć wiarygodność Funduszu w oczach potencjalnych inwestorów i uczynić bardziej neutralnym wobec bieżącej sytuacji politycznej w państwach regionu. Państwa założycielskie 3SIIF to Polska i Rumunia reprezentowane odpowiednio przez BGK i Banca de Export-Import a Romaniei (Eximbank Romania). 3SIIF służy pozyskiwaniu środków na realizację projektów z udziałem przynajmniej trzech państw Trójmorza. Źródłem finansowania mają być państwowe i międzynarodowe instytucje kapitałowe, które złożą się na fundusz o docelowej wartości 5 mld euro. Spośród dwunastu państw Inicjatywy do Funduszu należy dziewięć, poza nim pozostają Austria, Czechy i Słowacja. Polska wniosła największy wkład w wysokości 750 mln euro, Słowenia – 23 mln euro, a pozostałe państwa – po 20 mln euro, czyli na najniższym możliwym poziomie. Natomiast na szczycie w Rydze strona amerykańska zadeklarowała wkład do Funduszu w wysokości 300 mln dolarów. Łączna wartość priorytetowych projektów (obecnie jest ich 90) wynosi tymczasem ok. 181 mld euro, zaś potrzeby inwestycyjne na obszarze Trójmorza Międzynarodowy Fundusz Walutowy szacuje na co najmniej 1,15 bln euro.

Na szczycie w Bukareszcie przyjęty został katalog projektów priorytetowych służących rozwojowi infrastruktury państw 3SI. W dziedzinie infrastrukturalnej główną osią komunikacyjną dwunastu państw Inicjatywy ma być Via Carpatia. Szlak ten biegnie wzdłuż wschodniej granicy UE, przecinając trasy łączące Europę Zachodnią z Rosją. Via Carpatia ma usprawnić przejazdy drogowe od litewskiego portu Kłajpeda aż do greckich Salonik, łącząc Litwę, Polskę, Słowację, Węgry, Rumunię, Bułgarię i Grecję. Idea utworzenia Via Carpatia powstała w 2006 r., w Łańcucie, na spotkaniu ministrów transportu Litwy, Polski, Słowacji i Węgier, którzy pod patronatem prezydenta Lecha Kaczyńskiego przyjęli deklarację łańcucką. W 2010 r., na kolejnym spotkaniu w Łańcucie, do inicjatywy dołączyły Rumunia, Bułgaria i Grecja. Na terenie Polski Via Carpatia pokrywa się z drogą ekspresową S19.

Po szczycie 3SI w Warszawie w 2017 roku, Ministerstwo Infrastruktury przedstawiło dokładny, planowany przebieg drogi ekspresowej S19 od północnej granicy państwa przez Białystok, Lublin i Rzeszów do granicy polsko-słowackiej w Barwinku. Obecnie Polska wraz z niektórymi państwami 3SI, a także Mołdawią i Ukrainą, ubiega się o rewizję Transeuropejskiej Sieci Transportowej (Trans-European Transport Networks, TEN-T) i dopisanie do niej Via Carpatii. Zasadniczo projekt ten jest realizowany przez poszczególne państwa we własnym zakresie i jest na bardzo różnym etapie realizacji – aktualnie ukończony został odcinek na Węgrzech, zaawansowane prace trwają w Polsce, słabiej sytuacja prezentuje się np. na Słowacji. W przypadku Via Baltica szlak transportowy ma połączyć północno-wschodnie regiony Polski z państwami bałtyckimi. Odcinek polski będzie biegł najpierw drogą ekspresową S8 z Warszawy do Ostrowi Mazowieckiej, a następnie drogą ekspresową S61 przez obwodnicę Łomży, Ełk i Suwałki do granicy Polski z Litwą. Obecnie prace w Polsce znajdują się na półmetku (przejezdne jest 200 km trasy). W krajach bałtyckich budowa drogi Via Baltica przebiega jednak wolniej. Kluczowe odcinki, jak obwodnica Rygi, planowane są dopiero do realizacji po 2030 r. Również po 2030 r. przewidywana jest przebudowa odcinka od granicy łotewsko-litewskiej do Poniewieża, a centralny odcinek z Poniewieża do Kowna ma zostać przebudowany po roku 2025.

W wymiarze bezpieczeństwa energetycznego planowany gazowy korytarz Północ–Południe ma połączyć terminal LNG w polskim porcie Świnoujście, który został otwarty w 2015 r., oraz Gazociąg Bałtycki (Baltic Pipe) z terminalem Adria LNG na wyspie Krk w Chorwacji. W październiku 2013 r. Komisja Europejska przyznała tej inwestycji status projektu o znaczeniu wspólnotowym (Project of Common Interest, PCI), który w kolejnych latach przedłużano. Na początku maja 2022 r. oficjalnie otwarty został polsko-litewski gazociąg GIPL. W sierpniu br. uruchomiony został przesył gazu interkonektorem Polska-Słowacja, a w październiku zacznie działać Gazociąg Bałtycki, którym popłynie gaz z Norwegii do Polski. Powrócono także do międzyrządowych rozmów nad uruchomieniem polsko-czeskiego gazociągu Stork II. Najsłabiej rozwinięta w ramach 3SI jest płaszczyzna cyfrowa. W 2018 r. ruszyły zaledwie dwa tego rodzaju projekty: jeden dotyczący organizacji trójmorskiego forum „inteligentnych miast”, drugi zaś budowy strefy testowania pojazdów autonomicznych. Pozostałe projekty są na wstępnych fazach planowania bez sprecyzowanego kalendarza realizacji i szacunkowych kosztów. Wśród nich znalazła się m.in. zgłoszona przez Polskę propozycja stworzenia „cyfrowej autostrady”, czyli połączenia państw 3SI bezpieczną siecią światłowodową i oparcia transferu danych na technologiach mobilnych piątej generacji (5G).

Perspektywy

Ostatni szczyt Inicjatywy Trójmorza odbył się w kwietniu 2024 r. w Wilnie. Litwa jest trzecim, po Estonii i Łotwie, państwem bałtyckim, które zorganizowała spotkanie trójmorskie. Głównym promotorem projektu jest prezydent Gitanas Nausėda. Wilno stawia nacisk na rozwój projektów, dotyczących infrastruktury transgranicznej, w tym wzmocnienie wymiaru cyfrowego i wspólne inicjatywy technologiczne. Ta potencjalna kooperacja daje Litwie szansę na wypełnienie luk infrastrukturalnych, wzmocnienie jej konkurencyjności gospodarczej i umocnienie w sektorze cyberbezpieczeństwa. Umożliwia też pogłębienie relacji z innymi państwami regionu (m.in. z Polską), co może pozytywnie wpłynąć na budowanie pozytywnego wizerunku Litwy. W celu rozszerzenia formatu i przyciągnięcia uwagi międzynarodowej opinii publicznej pojawił się pomysł zaproszenia do 3SI Finlandii i Gruzji. Ponadto strona litewska dąży do dalszego wzmocnienia współpracy z partnerami strategicznymi, takimi jak USA czy Niemcy, podnosi także kwestię dalszego wspierania Ukrainy przez państwa członkowskie 3SI.