Życie akademickie

24 Lutego

Rok wojny: Slawiści z PAN dla Ukrainy

Wojna jako wydarzenie nie tylko militarne i polityczne, ale też społeczne wymaga nowych badań naukowych z udziałem ukraińskich uczonych. Jako instytut szybko zareagowaliśmy na te nowe wyzwania – pisze w rok od wybuchu wojny Anna Zielińska, dyrektorka Instytutu Slawistyki PAN.

24 lutego 2023 roku mija pierwsza rocznica inwazji Rosji na Ukrainę. Wiadomość o bombardowaniach ukraińskich miast i dramatycznej ucieczce ich mieszkańców do Polski była dla nas wielkim szokiem. Jako Instytut Slawistyki PAN prowadzimy od wielu lat projekty naukowe z ukraińskimi instytucjami, zatrudniamy także pracowników i pracowniczki pochodzących z zaatakowanego kraju. Jesteśmy mocno związani z Ukrainą więzami naukowymi, rodzinnymi, przyjacielskimi. Nic dziwnego, że nasze pierwsze reakcje koncentrowały się wokół naszych koleżanek i kolegów oraz ich rodzin. Bardzo szybko zorganizowaliśmy dla nich wewnętrzną akcję pomocową: powstała lista mieszkań, w których mogli znaleźć schronienie, zebrane zostały środki pieniężne.

Językowe wyzwolenie

Instytut, który jest słabo finansowany, szybko wygospodarował z subwencji środki na zatrudnienie dwojga ukraińskich profesorów. Badania nad polsko-ukraińskimi kontaktami językowymi zyskały wsparcie merytoryczne dzięki zatrudnieniu prof. Lecha Suchomłynowa z Uniwersytetu w Mariupolu. Do Instytutu dołączyła także prof. Svitlana Matvieieva z Ukraińskiego Centrum Lingwistyczno-Informatycznego Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie. Pracuje w Zespole Semantyki i Lingwistyki Korpusowej Instytutu Slawistyki PAN pod kierownictwem prof. Romana Roszki i współpracuje z konsorcjum CLARIN –PL (Common Language Resources & Technology Infrastructure). Z ogromnym sukcesem tworzy dwujęzyczne polsko-ukraiński i angielsko-ukraiński korpusy językowe. Językoznawczyni wygrała przetarg ogłoszony przez konsorcjum CLARIN-BIZ na stworzenie anotowanego polsko-ukraińskiego zasobu treningowego.

Instytut Slawistyki natychmiast odpowiedział na apel Komisji Europejskiej i dostarczył wszystkie wytworzone przez Zespół Semantyki i Lingwistyki Korpusowej IS PAN na rzecz CLARIN-PL pamięci tłumaczeniowe łączące język ukraiński z językami UE, niezbędne do konstrukcji usług przetwarzania języka naturalnego dla języka ukraińskiego, w tym translatorów. Ponadto zespół ten w ostatnim roku opublikował w przeglądarce KonText na stronach CLARIN-PL ręcznie przetworzone i zrównoleglone oraz automatycznie anotowane korpusy języka ukraińskiego: polsko-ukraiński, ukraińsko-bułgarski i ukraińsko-litewski. Prace znalazły praktyczne zastosowanie przy automatycznym tłumaczeniu dokumentów ukraińskich na języki UE i odwrotnie. W związku z wybuchem wojny i wzmożonymi staraniami Ukrainy o przystąpienie do UE wzrosło zapotrzebowanie na szybkie automatyczne i bezbłędne tłumaczenie wszelkiego rodzaju tekstów z języka ukraińskiego. Tworzenie narzędzi dla języka ukraińskiego ma też wymiar polityczny i symboliczny w kontekście wyzwalania się Ukraińców ze sfery dominacji języka rosyjskiego.

Wojna jako wydarzenie nie tylko militarne i polityczne, ale też społeczne wymaga nowych badań naukowych z udziałem naukowców ukraińskich. Instytut szybko zareagował na te nowe wyzwania. W przygotowaniu wniosków grantowych naukowców z Ukrainy wspomaga Zespół Obsługi Badań Naukowych pod kierownictwem dr Olhi Tkaczenko. Pod egidą naszego Instytutu naukowcy z Ukrainy odnoszą spektakularne sukcesy. Udało się pozyskać grant z programu POLONEZ BIS współfinansowanego przez Komisję Europejską i Narodowe Centrum Nauki w ramach prestiżowego grantu Marie Skłodowska-Curie COFUND dla dr. Oresta Semotiuka z Międzyregionalnej Akademii Zarządzania Personelem we Lwowie. Konkurs POLONEZ BIS jest skierowany do naukowców zagranicznych, którzy będą prowadzić badania w polskich placówkach naukowych. Od 1 marca 2023 do 28 lutego 2025 w naszym Instytucie dr Orest Semotiuk będzie realizować projekt pt. „Śmiech podczas wojny: rosyjska agresja w Ukrainie w karykaturach politycznych i memach”. Celem projektu jest zbadanie dyskursywnego wymiaru rosyjsko-ukraińskiego konfliktu wojskowego, który rozpoczął się w 2014 r. i eskalował 24 lutego 2022 r. Jednym ze sposobów wdrożenia tego wymiaru jest humor polityczny jako forma dyskursu politycznego. Projekt ma na celu przeanalizowanie implementacji oraz ewolucji dyskursywnego wymiaru ukraińsko-rosyjskiego konfliktu wojskowego w humorze politycznym (karykaturach i memach), uwzględniając etapy:

• szybki rozwój globalnego zainteresowania Ukrainą po 24 II;
• stopniowe zmiany w postawie światowych przywódców do wojny rosyjsko-ukraińskiej z powodu presji publicznej i wysiłków dyplomatycznych Ukrainy;
• transformacja Putina w globalny parias;
• ewolucja stosunku prezydenta Zelenskiego do sposobów rozwiązania konfliktu przed i po 24 II.

Polsko-ukraińskie badania

Wielkim sukcesem jest otrzymanie grantu z Fundacji na rzecz Nauki Polskiej przez parę badaczek: dr Ewę Wróblewską-Trochimiuk z Instytutu Slawistyki PAN oraz dr Yanę Hladyr z Krzyworoskiego Uniwersytetu Narodowego. Program DLA UKRAINY został uruchomiony przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej jako forma wsparcia ukraińskich badaczy w obliczu wojny w ich kraju. W drugiej edycji programu spośród 101 zgłoszonych projektów jury wyłoniło 3 pary laureatów/laureatek. Nagrodzono zatem wybitne projekty z obszaru nauk humanistycznych i społecznych mające realne znaczenie dla zrozumienia istotnych społecznie zagadnień i procesów związanych z wojną w Ukrainie. Celem projektu „Visual Narratives of Civil Society. The Modern Ukraine Project” jest stworzenie archiwum obrazów pochodzących z wybranych kont instytucji publicznych Ukrainy, prowadzonych w social mediach oraz opracowanie powiązanego z tymi obrazami katalogu wartości. Badaczki chcą pokazać, że system wartości, do którego odnosi się nowoczesne społeczeństwo ukraińskie, projektowane w tych mediach, jest bliski kulturze politycznej Zachodu, a jednocześnie stoi w opozycji do cech tzw. homo sovieticusa. Tym samym więc kultura polityczna Ukrainy całkowicie odżegnuje się od wszystkiego, co może być kojarzone z ZSRR i Rosją.

Współpraca z Ukrainą jest też kontynuowana w ramach projektu „Nauka on-line. Przeciwdziałanie wykluczeniu w międzynarodowej przestrzeni wirtualnej”, który Instytut Slawistyki PAN realizuje dzięki otrzymanemu grantowi NAWA „Welcome to Poland”. 25 listopada 2022 r. dr Olha Hrytsenko z Narodowego Uniwersytetu Medycznego w Zaporożu prowadziła webinarium na temat „Śpiewaj, ucząc się! – nauka języka ukraińskiego jako obcego za pomocą muzyki”. Dzięki możliwości utworzonej przez NCN zatrudnienie w projekcie w grancie OPUS dr Karoliny Ćwiek-Rogalskiej pt. „Dokumenty i biurokracja w regionach poniemieckich: państwotwórczość, regulacja i kontrola w Polsce i Czechosłowacji (od lat czterdziestych do siedemdziesiątych XX wieku)” uzyskała dr Yana Hladyr z Krzyworoskiego Uniwersytetu Narodowego. Dr Yana Hladyr zajmowała się kwerendą w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dotyczącą kontaktów i relacji polskiej powojennej biurokracji na tzw. Ziemiach Odzyskanych z przedstawicielami Armii Czerwonej. Ponadto dzięki wsparciu Instytutu Slawistyki PAN 11 naukowców i naukowczyń z Ukrainy w grudniu 2022 roku złożyło wnioski na realizację projektów badawczych do Fundacji Kościuszkowskiej. Wciąż trwają prace nad następnymi wnioskami projektowymi z udziałem ukraińskich naukowców. W czasie tego tragicznego roku w Instytucie zostały nawiązane nowe kontakty naukowe i powstały pomysły nowych badań.

Zapobiec drenażowi mózgów

Inną formą pomocy dla ukraińskich naukowców jest przyjmowanie ich na stypendia. Wśród stypendystów i stypendystek znalazły się zarówno osoby rozpoczynające karierę naukową, jak i te z tytułem profesorskim. W sumie stypendia afiliowane w Instytucie Slawistyki PAN otrzymało 19 osób. Stypendia zostały ufundowane w ramach programu wsparcia współpracy Polskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Nauk Ukrainy oraz programu wsparcia i współpracy z Ukrainą Polskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. W pierwszym naborze Instytut Slawistyki PAN przyjął na trzymiesięczne pobyty naukowe sześć osób, wśród których byli językoznawcy, kulturoznawczynie, literaturoznawczynie, historyczki. W ramach przedłużenia tego programu oraz nowego naboru jeszcze cztery naukowczynie z Ukrainy uzyskały stypendia na prowadzenie badań w Instytucie Slawistyki PAN do końca roku 2022. W związku z ogromnym zainteresowaniem programem wśród ukraińskich naukowców Polska Akademia Nauk otworzyła kolejny program wsparcia wspólnie z Narodową Akademią Nauk Stanów Zjednoczonych (NAS). Z programu skorzystało kolejnych dziewięć osób, które od kwietnia 2022 do końca 2022 roku realizowały badania w Instytucie Slawistyki PAN. Stypendyści i stypendystki reprezentują różne ukraińskie uczelnie z Kijowa, Charkowa, Lwowa, Mariupola, Zaporoża, Czerniowiec, Iwano-Frankiwska, Drohobycza.

W aplikowanie o stypendia i potem ich realizację było zaangażowanych wielu pracowników i pracowniczek Instytutu, zarówno naukowych, jak i administracyjnych. Zostały zorganizowane dodatkowe poza standardowymi spotkania naukowe, w trakcie których stypendystki i stypendystki mogli zaprezentować swoje badania. Popularne w środowisku slawistów otwarte seminaria „slawistyczne środy” stały się „ukraińskimi środami”. Język ukraiński stał się drugim językiem w naszym Instytucie. Istotne jest, że naukowczynie i naukowcy z Ukrainy zachowują afiliacje swoich ukraińskich uczelni i instytutów. Dzięki temu potencjał naukowy Ukrainy może być zachowany. Zapobiega to także niekorzystnemu dla Ukrainy procesowi drenażu mózgów. Łącznie od 24 lutego 2022 roku w Instytucie Slawistyki PAN przebywało i przebywa 21 naukowców i naukowczyń z Ukrainy w ramach pobytów stypendialnych lub zatrudnionych na umowę o pracę. Jest to dość duża liczba dla Instytutu liczącego ogółem 90 pracowników i mieszczącego się w dwóch mieszkaniach w Warszawie.

Atrakcyjna ukraińska kultura

Innym wymiarem zaangażowania Instytutu Slawistyki PAN w realną pomoc uchodźcom i uchodźczyniom z Ukrainy są organizowane od marca 2022 r. bezpłatne kursy języka polskiego dla osób z Ukrainy i kursy języka ukraińskiego dla Polaków. Potrzeba nauczania obu języków wynikała z palącej w pierwszych dniach rosyjskiej agresji na Ukrainę potrzeby usprawnienia komunikacji między osobami przybywającymi z Ukrainy i osobami organizującymi pomoc w Polsce. W pierwszych dramatycznych dniach wojny, gdy do Polski przybyli uciekinierzy z Ukrainy okazało się, że istnieje duża bariera językowa uniemożliwiająca porozumienie między Ukraińcami i Polakami. Na gwałt byli potrzebni tłumacze. Angażując się wolontaryjnie w tłumaczenia ustne i pisemne dla różnych organizacji (m.in. tłumaczenia dla studentów ukraińskich przyjmowanych na UW, tłumaczenia w ośrodkach, urzędach, szpitalach, szkołach), zauważyliśmy potrzebę wzajemnego porozumiewania między przybywającymi do Polski Ukraińcami i zaangażowanych w pomoc Polaków. Wtedy powstał pomysł prowadzenia kursów językowych. Początkowo miały to być szybkie i intensywne kursy języka polskiego dla ludzi, którzy nigdy nie myśleli, że znajdą się w Polsce i musieli przyswoić sobie podstawowe umiejętności językowe, żeby się odnaleźć w nowej rzeczywistości.

Z drugiej strony Polacy przyjmujący obcych ludzi w swoich domach także mieli potrzebę poznania podstaw języka ukraińskiego, aby móc się porozumieć ze swoimi gośćmi. W Polsce pojawiła się ciekawość, chęć poznania ukraińskiej kultury i języka. Odkryliśmy tu pole dla działania. Koordynatorem pierwszych kursów był dr Paweł Levchuk, obecnie koordynatorką jest dr Gabriela Augustyniak-Żmuda. Wszystkie zajęcia prowadzone są online, aby nie ograniczać nauczania tylko do Warszawy. Zajęcia prowadzą wolontaryjnie pracownicy i pracowniczki Instytutu Slawistyki PAN oraz stypendyści i stypendystki z Ukrainy. Kursy językowe prowadzone w IS PAN cieszą się bardzo dużą popularnością. Dotychczas zorganizowano 7 edycji kursów języka ukraińskiego i 6 edycji kursów języka polskiego. Łącznie wzięło w nich udział 1039 osób: 612 w kursie języka polskiego i 427 w kursie języka ukraińskiego. Od marca 2023 r. planowana jest kolejna edycja kursów, do której zaprosimy 140 osób (90 osób na kurs języka polskiego oraz 50 osób na kurs języka ukraińskiego).

Osoby uczęszczające na kursy języka polskiego to m.in. naukowcy (lingwiści, filolodzy, ukrainoznawcy, matematycy), nauczycielki pracujące w polskich szkołach, artyści, twórcy gier komputerowych, testerzy oprogramowania, kucharze, księgowe, specjalistki ds. kadr, prawniczki, lekarki, sprzedawcy, urzędniczki, osoby pracujące w bankach, studenci i studentki oraz osoby czasowo bez zatrudnienia. W kursach języka ukraińskiego uczestniczą nie tylko pracownicy i pracowniczki organizacji humanitarnych, ale także osoby z szeroko rozumianej akademii (etnolodzy, socjolożki, slawiści), nauczycielki szkół podstawowych i średnich, nauczyciele akademiccy oraz lektorzy i lektorki języka angielskiego, litewskiego i języka polskiego jako obcego, trenerzy, instruktorzy teatralni, tłumacze i tłumaczki, publicyści, dziennikarki, prawniczki, osoby zarządzające IT, sprzedażą, logistyką, ale również projektami w dziedzinie praw człowieka, studenci, urzędniczki, muzealniczki, farmaceuci oraz rolnicy. W ciągu pierwszej doby od uruchomienia rekrutacji zgłasza się ponad 100 chętnych osób, które chciałyby uczyć się języka. Liczba zgłaszających się na kursy językowe IS PAN oraz rozpiętość specjalności, jakie reprezentują osoby uczące się, świadczą o konieczności kontynuowania tej ważnej inicjatywy. O ile impulsem do rozpoczęcia kursów językowych była potrzeba lepszej komunikacji przy pierwszym kontakcie z osobami wyjeżdżającymi z zajętej wojną Ukrainy, o tyle obecnie potrzeba ta wynika głównie z faktu, że współtworzymy struktury życia społecznego, w tym przede wszystkim zawodowego. Przyczyniamy się także do wzajemnego poznania obu narodów i dekonstrukcji szkodliwych stereotypów szerzonych przez wrogą Ukrainie propagandę. Masowe nauczanie obu języków prowadzimy bez żadnego wsparcia ze strony MEiN i PAN. Instytut Slawistyki PAN stał się z konieczności placówką dydaktyczną prowadzącą nauczanie języków. Jest to fenomen w naszym kraju, żadna inna placówka nie prowadzi nauczania na taką skalę.

Wojna się skończy, kontakty pozostaną

Instytut Slawistyki PAN wspiera także ukraińskie wydarzenia naukowe. Od kilku lat jest współorganizatorem cyklicznych Berdiańskich Dni Nauki Polskiej. Ważna dla polskiej mniejszości w Ukrainie impreza naukowa odbywała się do tej pory w Berdiańsku nad morzem Azowskim. W roku 2023 było to niemożliwe, ponieważ Berdiańsk od ponad sześciu miesięcy znajduje się pod okupacją rosyjską. VI Berdiańskie Dni Nauki Polskiej odbyły się w dniach 7–8 października pod patronatem Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Organizatorzy: Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo „Odrodzenie” w Berdiańsku i Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, przeprowadziły je online w formie kolokwiów slawistycznych. Uroczyste otwarcie odbyło się w Domu Polonii w Warszawie. Ponad trzydziestu uczestników z Ukrainy i Polski, powitał prezes polskiego Polskiego Kulturalno-Oświatowego Towarzystwa „Odrodzenie” w Berdiańsku prof. Lech Suchomłynow, od marca 2022 roku zatrudniony w Instytucie Slawistyki PAN, dyrektor ds. programowych Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” Zenka Bańkowska oraz prof. Ewa Golachowska z Instytutu Slawistyki PAN. W organizacji przedsięwzięcia wzięli udział także Anita Staszkiewicz ze Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, była konsul w Charkowskim Okręgu Konsularnym. VI Berdiańskie Dni Nauki Polskiej odbywające się podczas wojny rosyjsko-ukraińskiej miały mocny wymiar symboliczny i świadczyły o ciągłości tradycji polskiej wspólnoty miasta nad morzem Azowskim nawet podczas okupacji. W kolokwiach slawistycznych wzięło udział 30 osób z ośrodków naukowo-dydaktycznych z Berdiańska, Dnipra, Kijowa, Odessy, Czerniowców, Łucka, Lwowa, Warszawy, Rzeszowa, Gorzowa Wielkopolskiego, Krakowa i Olsztyna. Odbyły się panele: „Polonia i Polacy w świecie”, „Literaturoznawcze wymiary slawistyki”, „Na pograniczach lingwistycznych” oraz „Nauczanie języka polskiego: zagadnienia metodologiczne”.

Pracowniczki i pracownicy Instytutu Slawistyki angażują się także indywidualnie w różne formy pomocy Ukrainie, takie jak uczestniczenie w zbiórkach pieniężnych, przyjmowanie uchodźców i uchodźczyń w swoich domach. 22 października 2022 roku odbył się Ogólnopolski Zjazd Wolontariuszy Działających na Rzecz Ukrainy. W Zjeździe wziął udział prof. Lech Suchomłynow z Instytutu Slawistyki PAN, który od początku wojny prowadzi zajęcia języka polskiego dla osób z Ukrainy, pomaga ukraińskim dzieciom z autyzmem, przebywającymi obecnie w Polsce, a także wspólnie z Polskim Zespołem Humanitarnym organizuje zbiórki, wspierając w ten sposób mieszkańców okupowanego Berdiańska (ostatnio – XII 2022 – zebrane środki zostały zakupione agregatory prądotwórcze). Zaangażowanie Instytutu Slawistyki PAN obejmuje różne sfery: naukową, praktyczną i społeczną. Jest to działalność „z potrzeby serca”, niepolityczna i niekomercyjna. Z drugiej strony polska slawistyka w PAN otrzymała także wiele: pojawiły się nowe kontakty naukowe, nowe wspólne projekty i publikacje. Wojna się skończy, Ukraina wygra, a nam pozostaną dobre kontakty naukowe i wspólne zamierzenia badawcze.

Anna Zielińska, dyrektorka Instytutu Slawistyki PAN