Sprawy nauki

25 Kwietnia

Źródło: archiwum prywatne

Przed sąd za recenzję – polemika

Fundamentalnie nie zgadzam się z tezami zaprezentowanymi w artykule „Przed sąd za recenzję. Czy i jak chronić recenzentów?”. Zabieram głos jako osoba, która w sprawach awansu naukowego może występować tylko jako recenzent.

Kanwą dla artykułu była sprawa recenzenta, który w związku z wydaną przez siebie opinią w ramach postępowania awansowego o nadanie stopnia naukowego został pozwany przez recenzowanego przed sąd cywilny. Autor artykułu zastanawia się, czy możliwość pozwania recenzentów nie wywoła „efektu mrożącego” i czy recenzentem nie powinna należeć się ochrona prawna przed takimi „zakusami”. Zdaje się, że w treści recenzji, która była przyczyną powstania sporu, pojawiło się sformułowanie „o próbie wyłudzenia stopnia”. W treści artykułu wyciągnięte zostały jeszcze dalej idące wnioski. Mianowicie poddano krytyce okoliczność, że w sprawie stopnia naukowego i w sprawie wystąpienia do prezydenta RP o nadanie tytułu profesora Rada Doskonałości Naukowej wydaje decyzję administracyjną.

Pozostawienie recenzentom całkowitej swobody w sprawie możliwości decydowania o losach dorobku naukowego recenzowanych w bardzo wielu wypadkach nie będzie miało żadnego negatywnego wpływu na proces awansu naukowego. Recenzenci najczęściej są osobami o wysokich walorach intelektualnych, dla których pierwszorzędne znaczenie ma obiektywna wartość nauki. Tak się jednak składa, że otaczający nas świat nie jest idealny. Wielkość miesza się z małostkowością. Dotyczy to także świata nauki. Zarówno recenzentami, jak i recenzowanymi są ludzie, którzy mają swoje zalety i przywary. Z tej przyczyny jakakolwiek formuła władzy absolutnej, także dla uznanych naukowców, jest z gruntu złym rozwiązaniem. Istnieje bowiem ryzyko, że niektórzy recenzenci mogą nie kierować się przy wydawaniu recenzji wskazaniami wynikającymi z przepisów prawa o szkolnictwie wyższym.

Recenzje naukowe dorobku, jeżeli dorobek ten jest wadliwy, powinny być krytyczne. Jest to elementarny obowiązek recenzenta wynikający z zasady przyzwoitego zachowania się wobec nauki. Recenzent ma obowiązek napisać krytyczną recenzję, jeżeli bezsprzecznie w pracy naukowej znajdują się merytoryczne niedostatki. Przedmiotem krytyki powinien więc być dorobek naukowy, a nie sama osoba kandydata do awansu. Należałoby uznać za niedopuszczalny jakikolwiek negatywny argument ad personam. Od dojrzałego recenzenta należałoby też oczekiwać pewnej powściągliwości języka na korzyść bogactwa merytorycznego argumentacji. Nadmierna ekspresja rzadko kiedy służy celom naukowym. Należy pamiętać, że po drugiej stronie zawsze jest człowiek i nawet jeżeli komuś coś nie wyszło, należy docenić przynajmniej jego zaangażowanie i chęć kontynuowania rozwoju. W zupełności wystarczające jest stwierdzenie, dorobek naukowy „nie nadaje się”, „nie spełnia kryteriów”, „nie jest adekwatny”. Nie ma potrzeby używania fraz silnie nacechowanych emocjonalnie. Emocjonalnie wypowiedzi nie powiększają siły argumentów merytorycznych.

Oczywiście krytyka merytoryczna dorobku naukowego wymaga odpowiedniego poziomu argumentacji ze strony recenzenta. Niezależnie od pozycji recenzenta w świecie nauki nie wystarczy stwierdzenie, że coś recenzentowi się nie podoba albo że odbiega od standardów. Negatywną recenzję należy zatem na odpowiednim poziomie uargumentować. Co do zasady, od merytorycznej treści recenzji nie ma ścieżki odwoławczej. Procedura przewiduje powołanie kilku recenzentów, aby zapewnić maksymalnie wysoki obiektywizm oceny.

Zawsze może zdarzyć się nieodpowiedzialny recenzowany, który pozwie recenzenta o naruszenie dóbr osobistych. Czy to może wywołać efekt mrożący? Nie przesadzajmy. Mamy XXI wiek, nie żyjemy w czasach Galileusza, w których stawką negatywnej recenzji naukowej był stos na placu Campo di Fiori. W sprawie naruszenia dóbr osobistych nie dochodzi do pozbawienia wolności recenzenta, jego tymczasowego aresztowania. Sprawy cywilne mają to do siebie, że jeżeli ktoś wytoczy bezzasadne powództwo, to ponosi wszystkie koszty procesu, łącznie z wynagrodzeniem pełnomocnika pozwanego. Od żądania zadośćuczynienia pieniężnego trzeba zapłacić wpis stosunkowy, a zatem studzi to zapał powoda dochodzeniu amerykańsko wysokich kwot. Co prawda żyjemy w kraju, w którym władza publiczna jakiś czas temu sugerowała obywatelom, że sędziowie to ludzie, którzy kradną wiertarki, ale przy wszystkich przywarach tej grupy zawodowej, w znakomitej większości stanowią ją bardzo przyzwoite osoby. Nadal nieprzekonanym warto przypomnieć, że system jest dwuinstancyjny, w pełni funkcjonuje zasada audiatur et altera pars.

Absolutnie poprawny jest system, w którym o awansie naukowym rozstrzyga się w formie decyzji administracyjnej podlegającej kontroli ze strony sądownictwa administracyjnego. Sąd administracyjny nie jest przy tym właściwy „w aspekcie dorobku naukowego kandydata i wartości naukowej złożonej dokumentacji” (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedziba w Warszawie z dnia 21 lipca 2020 r. II SA/Wa 985/1, wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 marca 2009 r. I OSK 1411/08). Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 3 marca 2020r. II SA/Wa 2076/19 wskazał, co następuje:

W ocenie tut. Sądu zwrócić należało uwagę także na to, że wykładnia celowościowa ustawy o stopniach naukowych (…) prowadzi do konkluzji, że organy nie powinny traktować na równi recenzentów będących fachowcami w dziedzinie naukowej w jakiej działa osoba oceniana i recenzentów prezentujących pokrewne dziedziny. Zasadą winno być powoływanie recenzentów specjalizujących się w dziedzinie podlegającej ocenie. Jest to zaś o tyle oczywiste, iż recenzje takich specjalistów w najpełniejszy sposób mogą spełnić postulat prawidłowej, rzetelnej i fachowej oceny dorobku naukowego kandydata. Powoływanie recenzentów z grona przedstawicieli pokrewnej dziedziny nauki, winno zaś być stosowane wyjątkowo i powinno ograniczać się do sytuacji, gdy np. brak jest recenzentów reprezentujących dziedzinę stricte odpowiadającą tej, w jakiej specjalizuje się kandydat do stopnia czy tytułu naukowego.

Sąd zamknął swój wywód następującą konkluzją:

Recenzje sporządzane w postępowaniu o tytuł, podobnie jak w postępowaniach o stopień, dotyczą osiągnięć i dorobku naukowego, stąd też aby mogły być sporządzone w sposób prawidłowy, obiektywny i rzetelny, powinny być sporządzane wyłącznie przez osoby najbardziej kompetentne, a to oznacza w ocenie Sądu administracyjnego, że organy powołując recenzenta powinny mieć na uwadze nie tylko dziedzinę naukową, jaką reprezentuje, ale również dyscyplinę naukową, a nawet niejednokrotnie specjalizację w ramach danej dyscypliny”.

Zatem w praktyce postępowań awansowych, w przypadku wątpliwości, dochodziło do powołania superrecenzenta (np. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 3 marca 2020 roku II SA/Wa 2076/19).

prof. Rafał Adamus, Uniwersytet Opolski

Instytut Nauk Prawnych