Sieciowe sposoby wpływania na wyobrażenia, wierzenia, przekonania, opinie, a przede wszystkim na emocje są daleko bardziej skomplikowane niż w przypadku mediów tradycyjnych i wymuszają zastosowanie nowych kategorii chwytających wielowymiarowość wzajemnych oddziaływań.
Virtual reality, virals, digital ethnography to tylko kilka spośród nowych terminów wytworzonych na potrzeby opisu i analizy dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości w aspektach interesujących dla przedstawicieli nauk społecznych i nauk o kulturze. Na pograniczu tych światów dziedzinowych funkcjonują antropolodzy społeczno-kulturowi, nominalnie zakwalifikowani do nauk o kulturze, jednak nieustannie przekraczający granice dyscyplin w podążaniu za ludzkimi doświadczeniami i wyobrażeniami, które za nic mają podziały akademickie. Specyfiką perspektywy antropologicznej jest badanie zindywidualizowanych sposobów doświadczania i rozumienia rzeczywistości.
W tym tekście postaram się zarysować dwa z aktualnych nurtów debaty antropologicznej, przy czym ten przymiotnik odnoszę do antropologii społecznej i kulturowej, z pominięciem antropologii fizycznej rozwijającej się obecnie głównie w dialogu z archeologią. Podjęcie się tego wybiórczego i z konieczności szkicowego ujęcia wymaga wyraźnego podkreślenia, że jest to spojrzenie ograniczone do indywidualnej perspektywy autorskiej. Charakteryzując mój punkt widzenia, wypada stwierdzić, że jest on warszawocentryczny (z racji mojego umiejscowienia na Uniwersytecie Warszawskim) i zogniskowany wokół antropologii polityczności (z racji moich zainteresowań naukowych). Taka egocentryczna wybiórczość wydaje się nieuchronna w czasach niebywałego tempa ukazywania się publikacji polsko- i anglojęzycznych oraz ich dostępności w Internecie.
Prezentację interesujących mnie kierunków badań zacznę od nurtu modernizacyjnego. Studia dotyczące nowych procesów społeczno-kulturowych podejmowano w polskiej antropologii/etnologii od lat 70. i 80. (np. Etnografia Polska. Przemiany kultury ludowej 1976, 1981; Zadrożyńska 1983), a w latach 90. zintensyfikowano w obliczu gruntownej zmiany ekonomiczno-politycznej, dokonującej się w państwach „bloku wschodniego” i w republikach radzieckich stających się niezależnymi państwami. Prace badawcze dotyczące transformacji koordynował Max Planck Institute for Social Sciences w Halle/Salle w Niemczech, kierowany przez prof. Chrisa Hanna – ośrodek wydający publikacje fundamentalne dla tej problematyki, jak np. Postsocialism (2002). Jednym z pierwszych polskich antropologów publikujących w tym nurcie był Michał Buchowski, zainteresowany szczególnie ekonomicznym wymiarem zmiany systemowej (m.in. Klasa i kultura w okresie transformacji 1996, Reluctant capitalists 1997, Rethinking Transformation 2001). W polskiej debacie tranzytologicznej wyróżniłabym antropologiczną monografię Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego (2009). Książka Tomasza Rakowskiego podkreśla ludzką zaradność w obliczu sytuacji, która zgodnie ze wskaźnikami liberalnego kapitalizmu powinna być sytuacją beznadziejną, a dzięki niebywałej kreatywności i wytrwałości okazuje się możliwa do przetrwania w oczekiwaniu na poprawę gospodarczej koniunktury. Ekonomiczny aspekt transformacji jest też analizowany w monografii Rolnicze strategie przetrwania (Krzyworzeka 2014) ukazującej specyfikę rolniczego myślenia o ekonomii indywidualnego gospodarstwa oraz wynikające z niej rolnicze strategie radzenia sobie w systemie rynkowym. Politycznego aspektu dotyczą monografie Wyobrażenia o państwie i władzy we wsiach nowotarskich 1999–2005 (Malewska-Szałygin 2008) oraz dekadę późniejsza Czyściec. Antropologia neoliberalnego postsocjalizmu (Buchowski 2017). Polscy badacze opisywali też procesy transformacyjne w państwach poradzieckich: Mateusz Laszczkowski (2016) analizował je na przykładzie budowy nowej stolicy Kazachstanu; Iwona Kaliszewska, przyglądając się doświadczaniu państwa w Dagestanie (2016), a Tomasz Rakowski (2019), badając nowe formy zachowań ekonomicznych w Mongolii.
Badania światów wirtualnych
Tematyka modernizacyjna w drugiej dekadzie XXI w. porzuca badania przejścia od realnego socjalizmu do kapitalizmu i skupia się wokół zjawisk związanych z rozwojem gospodarki neoliberalnej. W tym nurcie mieszczą się badania procesów towarzyszących budowie autostrad Ruchome modernizacje. Od starej dwójki do autostrady przyjaźni (Kuligowski, Stanisz 2017) oraz coachingu wnikliwie omówionego w monografii Klasa, kapitał i coaching w dobie późnego kapitalizmu (Mokrzan 2019). Do nurtu antropologicznych studiów nad neoliberalizmem zaliczyć też należy książkę Kapitalizm. Historia krótkiego trwania (Pobłocki 2017).
Niełatwe procesy transformacji politycznej i ekonomicznej były badane przez przedstawicieli wielu dyscyplin nauk społecznych. Oddolny, bliski ludzkiemu doświadczeniu sposób przedstawiania tych procesów jest tym, czym antropologia uzupełniła ich analizy, wprowadzając specyficzny dla niej „współczynnik humanistyczny”.
Moje obecne zaangażowania kierują się w stronę nowej techniki prowadzenia badań nazywanej etnografią cyfrową (digital ethnography), etnografią światów wirtualnych (virtual ethnography) lub netnografią (netnography). Termin virtual etnography, pojawiający się w tytule jednej w pierwszych publikacji tego nurtu (Hine 2000), był u progu XXI wieku rozumiany szerzej niż obecnie, kiedy rezerwuje się go do badania światów wirtualnych, takich jak np. światy gier komputerowych. Przykładem publikacji podsumowującej badania w świecie wirtualnym jest przetłumaczona na polski książka Dojrzewanie w Second Life (Boelsdorff 2012), której tytuł jest parafrazą tytułu klasycznej monografii etnograficznej opublikowanej w latach trzydziestych przez niezwykle popularną antropolożkę amerykańską Margaret Mead. Termin „netnografia” spopularyzował w Polsce podręcznik metodologiczny Roberta Kozinetza (2012) opisujący metody badań etnograficznych prowadzonych w Sieci przede wszystkim na potrzeby users experience i users designe. Określenie „etnografia cyfrowa” wydaje się obecnie najbardziej popularne i stosowane jest do opisania technik prowadzenia badań zarówno w Internecie, jak też w usieciowionej rzeczywistości.
Ośrodkiem wykorzystującym tę metodę badań jest Digital Ethnography Research Center afiliowany przy Uniwersytecie Melbourne w Australii. Badacze związani z DERC, tacy jak Sarah Pink, Heather Horst, John Postill, Larissa Hjorth, Tania Lewis, Jo Tacchi, opublikowali jeden z pierwszych podręczników. Digital ethnography. Principles and Practice (Pink et al. 2015) redefiniuje podstawowe pojęcia antropologiczne, takie jak „teren”, „doświadczenie”, „społeczność” w taki sposób, aby mogły być używane do prowadzenia badań w przestrzeniach sieciowych i usieciowionych. Kolejnym kompendium wiedzy o etnografii cyfrowej jest tom zatytułowany The Routledge Companion to Digital Ethnography (2017) prezentujący wyniki projektów badawczych zrealizowanych z wykorzystaniem tej techniki.
Badania stosujące digital ethnography, prócz rozdziałów w tomach zbiorowych, podsumowuje monografia Localising the Internet (Postill 2011) analizująca relacje, doświadczenia, konflikty i dyskusje składające się na banal activism, czyli sąsiedzkie problemy wyrażane i rozwiązywane z wykorzystaniem różnych technologii internetowych. Książka zawiera ciekawą propozycję metodologiczną, polegającą na dostosowaniu aparatu pojęciowego szkoły manchesterskiej do badania usieciowionych zaangażowań mikropolitycznych. Badacze związani ze szkołą manchesterską (skupioną wokół Maxa Gluckmanna) prowadzili badania w Afryce Środkowej w latach 40., 50., 60., czyli w czasie fundamentalnych zmian związanych z industrializacją i urbanizacją tzw. Pasa Miedziowego. Wykorzystanie propozycji metodologicznych badaczy sprzed półwieku okazało się przydatne do analizowania podobnie fundamentalnej zmiany, jaką jest usieciowienie rzeczywistości.
Antropologia usieciowionej rzeczywistości
Upowszechnienie nowej techniki prowadzenia prac badawczych zaowocowało wyłonieniem się nowego obszaru badań – digital antropology. Termin ten tłumaczony jest na polski zwykle jako „antropologia cyfrowa”, choć bardziej adekwatne wydaje mi się tłumaczenie „antropologia usieciowionej rzeczywistości”. Publikacją zaznaczającą ukonstytuowanie się nowego obszaru jest tom zbiorowy Digital anthropology (2012), dostarczający antropologicznych objaśnień podstawowych pojęć, takich jak na przykład social networking sites SNS – opisywanych jako miejsca socjalizacji zapośredniczonej technologicznie. Kompendium to przynosi adaptację antropologicznych pojęć, takich jak field czy voice, do warunków usieciowienia oraz wprowadza nowe terminy, takie jak technopolitical activism czy digitaly mediated politics. Wysiłek wypracowywania nowych narzędzi analitycznych jest wyraźnie widoczny w tej i innych publikacjach z zakresu digital anthropology ukazujących się w drugiej dekadzie XXI w.
Projektem badawczym zrealizowanym w ramach tej subdyscypliny jest zaplanowany z rozmachem projekt „Why we post”, afiliowany przy University College London; koordynowany był on przez Daniela Millera, badacza wiodącego w tym obszarze tematycznym, współautora jednej z pierwszych antropologicznych monografii terenowych dotyczących Internetu (Miler, Slater 2000) i jednej z pierwszych antropologicznych monografii mediów społecznościowych (Tales from Facebook 2011). Projekt „Why we post” obejmował badania terenowe przeprowadzone klasyczną metodą etnograficzną w dziewięciu lokalizacjach na różnych kontynentach, realizowane przez rok (2013/2014) w kontakcie bezpośrednim oraz zapośredniczonym technologicznie. Wyniki prac badawczych opublikowano w 9 monografiach terenowych i w dwóch tomach zbiorowych How the world changes social media? (2016) i Visualising Facebook (2016). Wszystkie publikacje, uzupełnione o wiele filmów nakręconych w terenie, są udostępnione na stronie internetowej https://www.ucl.ac.uk/why-we-post. Wnioski z badań zrealizowanych w ramach tego projektu podkreślały, że nowe media to nie tyle nowe środki komunikacji, co nowe sposoby uspołecznienia. Konkluzje wskazywały, że nie sposób odmawiać atrybutu realności rzeczywistości sieciowej, co oznacza, że opozycja real – virtual jest nie do utrzymania. Inne konstatacje dotyczyły polimedialności (polymedia), skalowalności uspołecznienia (scalable sociality) i wielu innych zjawisk charakterystycznych dla aktywności w Sieci. W ten sposób wypracowano kategorie istotne dla dynamicznie rozwijającej się digital anthropology.
Intensywne badania prowadzone w obszarze antropologii usieciowionej rzeczywistości owocują wyłanianiem się wciąż nowych pól zainteresowań. Jednym z bardziej wyrazistych i aktualnych nurtów problemowych są obecnie badania społecznościowych dyskusji dotyczących pandemii COVID-19. Podążanie nowymi tropami powoduje coraz większą specjalizację niedawno przecież wyłonionej digital anthropology.
Analizy komentarzy publikowanych na portalach
W polskojęzycznej debacie na ten temat pojawiło się kilka artykułów wprowadzających do etnografii wirtualnej (np. Cichocki, Jemielniak, Zydel 2012), mówiących o zwrocie cyfrowym w antropologii (Zdrodowska 2014), rozważających problemy etyczne tego typu badań (np. Jagiełło, Modnicka 2011). Wyniki badań prezentowały monografie dotyczące serwisu społecznościowego Gadu-gadu (Cichocki 2012) i Wikipedii (Jemielniak 2013) oraz artykuły pokazujące zastosowania etnografii cyfrowej jako metody pomocnej przy realizacji szeroko zakrojonych projektów badawczych (Trzeszczyńska 2016).
W nurcie digital anthropology plasuję też zajęcia warsztatowe prowadzone przeze mnie na Uniwersytecie Warszawskim od 2018 r. „Polityka w Internecie”, „Etnografia usieciowionej rzeczywistości”, „Facebook – analiza treści” – to tytuły konwersatoriów poświęconych analizie komentarzy publikowanych w mediach społecznościowych dotyczących polityczności. Warsztaty te uczą studentów prowadzenia obserwacji uczestniczącej w publicznie dostępnych miejscach sieciowych, pogłębiając ich refleksję nad związanymi z tym problemami etycznymi. Zajęcia wdrażają uczestników w proces analizy komentarzy publikowanych na portalach społecznościowych i na stronach internetowych, wykorzystując metodę krytycznej analizy dyskursu. Wynikiem ćwiczeniowych mikroprojektów badawczych były prace semestralne, z których jedna, dotycząca dyskusji toczonych na Facebooku wokół akcji „Różaniec do granic”; została rozwinięta w artykuł opublikowany w czasopiśmie naukowym (Zynek-Mahometa 2018).
Obecne warsztaty „Usieciowiona przestrzeń publiczna” polegają na obserwacji i analizie medialnych dyskusji toczonych wokół różnych spraw konfliktowych. W obserwowanych debatach wykorzystywane są bardzo różne media, takie jak profile na Facebooku, Instagramie, Twitterze, strony internetowe organizacji, instytucji, gazet i osób prywatnych. Konflikt oglądany z perspektywy każdej z tych platform wygląda nieco inaczej i dopiero zestawienie daje pełniejszy i bardziej adekwatny obraz całości sporu. Ciekawe jest też porównanie, jak możliwości i ograniczenia technologiczne poszczególnych serwisów kształtują specyfikę prezentowanych w nim treści. Usieciowienie zmienia zasadniczo skalę konfliktu, angażując uczestników odległych przestrzennie, a połączonych sieciowo. Dyskusje toczone w przestrzeniach internetowych niebywale aktywizują zaangażowanie emocjonalne uczestników eskalowane przez mniej lub bardziej drastyczne materiały wizualne i tekstowe. Media sieciowe umożliwiają specyficzne gry słowne charakterystyczne dla dyskusji prowadzonych w formie pisanej, ośmielają do ubierania myśli w ostre słowa, do swobodnego stosowania wulgaryzmów i inwektyw znacznie łatwiej przychodzących, gdy kontakt z adwersarzem nie jest bezpośredni. Gorące debaty toczone w Sieci rozmywają granice pomiędzy sferą prywatną a publiczną.
Analiza dyskusji internetowych ujawnia też nieadekwatność dotychczas używanych kategorii, takich jak np. „manipulacja” czy „propaganda”. Terminy te okazują się zbyt upraszczające do badania oddziaływania Internetu z jego niezwykłą interaktywnością, znoszącą podział na producentów i konsumentów prezentowanych treści. Sieciowe sposoby wpływania na wyobrażenia, wierzenia, przekonania, opinie, a przede wszystkim na emocje, są daleko bardziej skomplikowane niż w przypadku mediów tradycyjnych i wymuszają zastosowanie nowych kategorii chwytających wielowymiarowość wzajemnych oddziaływań.
Usieciowienie rzeczywistości otworzyło nowe „tereny” badań antropologicznych, w które badacz może wejść, posługując się klawiaturą laptopa czy ekranem smartfona. W tych „terenach”, rozumianych za Danielem Millerem jako nowe przestrzenie socjalizacji, toczą się spory równie angażujące jak potoczne rozmowy o polityce, które w pierwszych latach XXI w. rejestrowałam we wsiach nowotarskich. Dyskusje sieciowe mają inną dynamikę, inny zasięg, słowem wiele różni usieciowioną przestrzeń publiczną od tej opisywanej przez Jurgena Habermasa w 1962 r.
Niezwykle szybki rozwój relatywnie nowej subdyscypliny, jaką jest digital anthropology, klarownie pokazuje proces kształtowania się nowych obszarów badań. Nowe zjawiska, takie jak upowszechnianie technologii sieciowych, inspirują do realizacji projektów badawczych, w trakcie których wypracowane zostają adekwatne techniki badania, kategorie opisu i metody analizy. Prezentacja nowych propozycji metodologicznych oraz wniosków ze zrealizowanych projektów dokonuje się w artykułach, rozdziałach i monografiach. Wyodrębnienie nowego obszaru przypieczętowuje pojawienie się kompendiów wydawanych przez prestiżowe wydawnictwa, które konstytuują i pozycjonują nową subdyscyplinę.
dr hab. Anna Malewska-Szałygin, prof. UW
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu Warszawskiego