Moje badania związane z wsiami skierowane były na sprecyzowanie wyróżników krajobrazu wiejskiego, rozumianego jako wyraźny ślad działań w krajobrazie poprzednich pokoleń, czyli elementów widocznego w nim dziedzictwa kulturowego.
Dziedzictwo kulturowe jest bardzo szerokim zagadnieniem, obejmującym to, co poprzednie pokolenia przekazywały czy nadal przekazują swoim potomnym w postaci materialnego produktu czy niematerialnych wartości. Dziedzictwo kulturowe możemy rozpatrywać w różnych aspektach, w zależności od przyjętych kryteriów czy charakteru specjalności, w której jest ono analizowane. Szczególnym nawarstwieniem dziedzictwa kulturowego charakteryzuje się krajobraz kulturowy, w którym poszczególne pokolenia zostawiają po sobie ślady, widoczne przez wiele następnych lat. Czasem są to świadome działania zmierzające do upiększenia swego miejsca zamieszkania czy jego otoczenia, ale najczęściej są to efekty codziennego funkcjonowania danej społeczności zamieszkującej określony obszar.
Zmienność i dynamika krajobrazu są jego cechami charakterystycznymi. Z jednej strony ta specyfika dodaje krajobrazowi kulturowemu pozytywnych wartości, ze względu na możliwość odczytywania w nim i identyfikowania śladów dawnych użytkowników, ale z drugiej powstaje problem z jego interpretacją, użytkowaniem, gospodarowaniem i właściwym współczesnym kształtowaniem. Od lat pojawia się pytanie: Jak zmieniać krajobraz, aby dawne zapisane w nim przez poprzednie pokolenia wartości nie zostały bezpowrotnie zatracone? Co zostawiać, kontynuować, a z czego zrezygnować, zamieniając na zagospodarowanie odpowiadające współczesnym wymaganiom i potrzebom?
W Polskim prawodawstwie pojęcie krajobrazu kulturowego pojawiło się po raz pierwszy w 1990 roku, przy zmianie Ustawy o ochronie dóbr kultury i muzeach z 1962 roku, jednak jego konkretna definicja zamieszczona została dopiero w 2003 r. w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Definicja ta uległa niewielkiej modyfikacji przy wprowadzeniu w 2015 roku tzw. ustawy krajobrazowej, będącej elementem wdrażania w naszym kraju Europejskiej Konwencji Krajobrazowej z 2000 r. Finalnie krajobraz kulturowy to „postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka”. „Ustawa krajobrazowa”, czyli Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, po raz pierwszy wprowadziła do polskiego prawodawstwa pojęcie samego „krajobrazu”, a także „audytu krajobrazowego” mającego na celu określenie tzw. krajobrazów priorytetowych, najcenniejszych przyrodniczo, ale również najbardziej wartościowych ze względu na znajdujące się w nich elementy dziedzictwa kulturowego. Obecnie audyty są w trakcie opracowania w poszczególnych województwach i w efekcie będą określały m.in. obszary zabudowane wyróżniające się lokalną formą architektoniczną oraz lokalizację przedpoli ekspozycji, osi widokowych oraz punktów widokowych w granicach krajobrazów priorytetowych. Daje to szansę na zwrócenie uwagi na te formy dziedzictwa kulturowego, które związane są z krajobrazem, także wzmocnienie ich prawnej ochrony.
Wsie czy osiedla wielofunkcyjne?
Specyficzne, regionalne dziedzictwo kulturowe wiąże się przede wszystkim ze wsią i jej krajobrazem, który jest nośnikiem kultury danej społeczności. Dziedzictwo kulturowe wpisane w krajobraz wiejski w Polsce nie zawsze jest doceniane i rozumiane, utożsamiane przez społeczeństwo jako pozytywna wartość. Są tego różne przyczyny. Wieś z jednej strony kojarzy się z sielskością, idyllą, naturą, ale z drugiej strony wręcz odwrotnie – z ubóstwem, ciężką pracą na roli lub w gospodarstwie, brakiem wygód i odpowiedniego standardu życia, odpowiadającego współczesnym możliwościom. We wschodniej części Polski drewniane budynki mieszkalne, najczęściej o niewielkich kubaturach, utożsamiane są przez mieszkańców wsi z biedą, niedostatkiem, przez co najchętniej wymieniane są na murowane, o znacznie większych kubaturach, a przy tym zunifikowanych, jednakowych w całej Polsce „katalogowych” formach. Z kolei problemem w zachowaniu czy kontynuacji krajobrazowego dziedzictwa kulturowego w zachodniej części Polski jest przerwanie ciągłości kulturowej na tym obszarze. W wyniku zmian granic powojennej Polski nastąpiły przesiedlenia i wprowadzenie ludności o odmiennej kulturze w miejsce, w którym był zupełnie inny sposób zagospodarowania wsi, a przy tym wyższy stopień zaawansowania kultury rolnej. Poza tym było to miejsce, w którym widoczne były elementy dziedzictwa kulturowego okupanta. Słowo „poniemieckie” oznaczało w pierwszych powojennych latach, że można zastane elementy kultury materialnej zanegować, a co za tym idzie zniszczyć, a przede wszystkim nie kontynuować ich cech charakterystycznych. Na tych obszarach utrzymywało się także przez wiele lat po 1945 roku poczucie tymczasowości, powodujące brak remontów i modernizacji obiektów budowlanych czy całych gospodarstw.
Natomiast głównym problemem dotyczącym wszystkich obszarów wiejskich, nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie, są zmiany w sposobie ich funkcjonowania. Wsie przestały być miejscem zamieszkania ludności głównie utrzymującej się z rolnictwa. Zmieniają się na osiedla wielofunkcyjne, najczęściej z dominującą zabudową o funkcji mieszkaniowej. Z tego powodu nie ma potrzeby kontynuacji typowej dla dawnych wsi zabudowy zagrodowej, a także utrzymywania tej już istniejącej. Przy czym dodatkowo zmiany i rozwój technologii produkcji rolnej wpływają m.in. na sposób przechowywania produktów rolnictwa, co przyczynia się do znikania z krajobrazu wsi, nawet w funkcjonujących gospodarstwach, już istniejących budynków składowo-gospodarczych – stodół, tak charakterystycznego dla dawnej zabudowy wiejskiej elementu zagrody. W wyniku tych procesów konieczne staje się wypracowanie nowego podejścia do projektowania zabudowy we współczesnych wsiach, a także znalezienie odpowiedzi i podjęcie decyzji czy możliwe jest przy tym kontynuowanie specyficznych cech regionalnej architektury.
Wyróżniki krajobrazu wiejskiego
W prowadzonych przeze mnie od ponad 30 lat badaniach krajobrazu wsi na terenie Dolnego Śląska i Opolszczyzny rozpatrywane były możliwości kontynuacji dawnych wartości związanych z krajobrazowym dziedzictwem kulturowym wsi. Istotne przy tym było wykorzystanie pojęcia „wyróżnika krajobrazu”. Samo znaczenie słowa wyróżnik używane jest w analizach krajobrazowych w różnym kontekście. Najczęstsza jego interpretacja łączy się z identyfikowaniem cech charakterystycznych danego krajobrazu. Moje badania związane z wsiami skierowane były na sprecyzowanie wyróżników krajobrazu wiejskiego, rozumianego jako wyraźny ślad działań w krajobrazie poprzednich pokoleń, czyli elementów widocznego w nim dziedzictwa kulturowego. Definicja tak rozumianego wyróżnika ewoluowała w czasie, a finalnie określone zostało, że „jest to materialny lub niematerialny nośnik cech charakterystycznych krajobrazu wiejskiego, albo takich, których podstawą jest odmienność i/lub kontrastowość, także w aspekcie unikatowości”. Wyróżniki krajobrazu mogą być elementami negatywnymi, ale w prowadzonych badaniach uwzględniano jedynie wyróżniki o charakterze pozytywnym. Każda miejscowość może mieć wiele wyróżników, lecz jednemu z nich nadaje się rangę wiodącą lub uzupełniającą. Służą one razem do identyfikacji miejscowości w skali regionalnej lub krajowej w zależności od ich wartości. Wsie z budynkami o konstrukcji szachulcowej czy „czerwone” z budynkami licowanym cegłą pozwalają nam się w przybliżeniu zorientować, w jakim regionie Polski się one znajdują. Wyróżnikami mogą być też elementy przyrodnicze, np. aleja lipowa wewnątrz wsi, drzewa owocowe, sadzone wzdłuż polnych dróg wychodzących ze wsi, układy pól lub formy zieleni śródpolnej czy specyficzne rośliny sadzone w wiejskich przedogródkach i ogrodach. Tak sprecyzowane wyróżniki stają się inspiracją dla nowej zabudowy lub sposobów zagospodarowania posesji, terenów publicznych danej miejscowości czy jej otoczenia. Powtarzalność charakterystycznych budynków, ich detali architektonicznych, kształtów dachów, kolorystyki elewacji w nowej zabudowie albo form zieleni w zagospodarowaniu przestrzeni wiejskiej powoduje, oprócz kontynuacji dziedzictwa kulturowego danego miejsca, odczucie ładu przestrzennego w krajobrazie wsi.
Prowadzone badania i wnioski miały duże wsparcie we współpracy Instytutu Architektury Krajobrazu (obecnie katedry) Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu w ramach programu Odnowy Wsi, początkowo od 2001 roku z Urzędem Marszałkowskim Województwa Opolskiego, a od 2004 roku także dolnośląskiego. Trzeba dodać, że kształtowanie i ochrona krajobrazu wiejskiego jest jednym z kluczowych elementów tego programu. Wraz z zespołem pracowników i studentami architektury krajobrazu opracowałam w tym czasie ok. 160 planów rozwoju miejscowości dla wsi uczestniczących w programie. W opracowaniach tych nie stosowałam początkowo pojęcia wyróżnika krajobrazu, jednak efektem prac inwentaryzacyjnych i analitycznych był zawsze katalog elementów charakterystycznych wraz z wnioskami, a także wskazanie słabych i mocnych stron miejscowości. Głównym celem było określnie inspiracji i podstawy do opracowania wytycznych do planu rozwoju miejscowości, w którym z naszej strony kluczowe było uwzględnienie aspektów dziedzictwa kulturowego w krajobrazie poszczególnych miejscowości. Prace prowadzone były trzyetapowo: inwentaryzacja, analiza i plan rozwoju, na każdym etapie we współpracy z mieszkańcami wsi. Ważny przy tym był kontakt ze studentami, którzy czuli się odpowiedzialni za wykonywane prace, a także uczyli się rozmów z inwestorami na poszczególnych etapach prac.
Z uwzględnieniem tego, co zastane
Konsultacje i dyskusje z lokalną społecznością były bardzo istotnym elementem prowadzonych prac także dla mieszkańców poszczególnych miejscowości. Często dopiero podczas tych spotkań dowiadywali się o walorach krajobrazowych swej miejscowości, gdyż były one dla nich bagatelizowaną codziennością. Dotyczyło to także wsi, w których nastąpiło przerwanie ciągłości kulturowej. We wsiach takich początkowo wygłaszane było przez większość mieszkańców stwierdzenie, że się nie może nic udać. Dzięki programowi Odnowy Wsi, pokazywaniu dobrych praktyk także zmieniła się ich mentalność. We wsiach takich konieczna jest także akceptacja zastanego dziedzictwa i wypracowanie spójnej koncepcji na przyszłość uwzględniającej tradycje nowych mieszkańców, często pochodzących z wielu stron Polski. Proces taki jest widoczny już w wielu miejscowościach.
Działania w ramach programu Odnowy Wsi są zjawiskiem bardzo pozytywnym dla zachowania tożsamości obszarów wiejskich. Pobudzana jest aktywność mieszkańców wsi, powstaje szansa na polepszenie ich bytu, a wszelkie działania w przestrzeni wiejskiej prowadzone są z uwzględnieniem jej tradycyjnego charakteru. Nie oznacza to jedynie prac zachowawczych i wprowadzania skansenów na tereny wsi, raczej takie podejście, które prowadzi do nowych rozwiązań z uwzględnieniem tego co zastane. Pomimo wielorakiego pozytywnego wsparcia dostarczanego przez program Odnowy Wsi, pozostało jeszcze wiele problemów do rozwiązania w kontekście zachowania czy kontynuacji walorów dziedzictwa kulturowego w krajobrazie wiejskim. Remont czy modernizacja obiektów zabytkowych spoczywa na barkach ich właścicieli – mieszkańców wsi. Z tego powodu historyczna zagroda, budynek mieszkalny, stodoła, budynek inwentarski są dla nich w wielu przypadkach jedynie ogromnym problemem. W pokazywanych podczas podróży studialnych wsiach niemieckich i austriackich inwestycje prywatne mają wsparcie finansowe ze strony gminy lub państwa w postaci np. dofinansowania do 60% danej inwestycji, wykonanej zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi, albo np. zwrotu różnicy w kosztach przy wymianie okien pomiędzy oknem plastikowym, a drewnianym z podziałami, takimi jak w budynkach charakterystycznych w danym regionie. Jest to duża pomoc, a także dobre narzędzie, którym można sterować działaniami mieszkańców wsi, zmierzającymi do eksponowania i poszanowania dziedzictwa kulturowego i cech regionalnych w budownictwie. We wsiach niemieckich są również w gminach zatrudniani specjaliści, którzy nieodpłatnie doradzają mieszkańcom wsi, jak mają modernizować lub jaką formę nowej zabudowy wprowadzać, aby było to zgodne ze specyfiką krajobrazu danej miejscowości.
Kolejnym problemem jest to, że w polskich wsiach społeczności wiejskie przy modernizacjach starych budynków stosują często argumenty ekonomiczne, wspierając unifikację budownictwa na terenie wsi bez uwzględniania w nim cech regionalnych. Nie biorą pod uwagę, że ta oszczędność jest czasem pozorna, ponieważ z pięknego krajobrazu, z widoczną jego specyfiką i odrębnością regionalną, także można uzyskać profity finansowe.
Jakość, wizerunek i rozwój
Takie podejście, gdy szanowane jest wiejskie dziedzictwo kulturowe, a zarazem stworzone warunki do zarobkowania, zostało zastosowane w Sieci Najpiękniejszych Wsi we Francji (Les Plus Beaux Villages de France). Funkcjonuje ona od lat osiemdziesiątych XX w. i w 2022 roku objęła już 164 miejscowości, które są nastawione na zachowanie bezcennego wiejskiego dziedzictwa kulturowego, a jednocześnie jego promocję poprzez turystykę wiejską. W marcu 2022 roku obchodzono 40-lecie tej sieci. Jej strategiczna baza opiera się na trzech głównych wzajemne powiązanych i wspierających się elementach: jakość, wizerunek i rozwój. Siecią zarządza założone w 1982 roku stowarzyszenie. Wsie, żeby wstąpić do stowarzyszenia, muszą spełnić szereg warunków, sprawdzanych przez komisję składającą się ze specjalistów, przedstawicieli różnych dziedzin. Wsie te nie są skansenami, jednak muszą spełniać dość rygorystyczne wymagania dotyczące ich krajobrazu, infrastruktury pobytowej i lokalnego produktu. Zdarza się, że liczba turystów przyjeżdzających do tych miejscowości jest tak duża, że stają się oni kłopotliwi dla normalnie funkcjonujących w nich mieszkańców. Pomysł był na tyle atrakcyjny, że w 2003 r. utworzono Stowarzyszenie Najpiękniejszych Wsi na Ziemi. Jego nazwę zmieniono na Federację w 2012 roku w Gordes we Francji (Federation of the Most beautiful Villages of the Earth). Zrzesza ona oprócz Francji sieci Walonii, Włoch, Niemiec, Hiszpanii i Japonii, przy czym jest otwarta dla innych krajów, stąd obserwatorami są Szwajcaria, Liban, Saksonia i Rosja. Dotąd wydano około 800 certyfikatów wsiom, które spełniły warunki, jak to określają: piękna krajobrazu i doskonałości. W Polsce także została w 2012 r. podjęta inicjatywa utworzenia sieci inspirowanej tymi działaniami. Jednak w trakcie prac stwierdzono, że nie będzie ona bazowała jedynie na wartościowym dziedzictwie kulturowym i pięknie krajobrazu, ale otwierać się będzie także dla wsi, które mają ofertę wskazującą miejsca interesujące, stąd nazwa Sieć Najciekawszych Wsi w Polsce (SNW). Wypracowane wcześniej pojęcie wyróżnika krajobrazu stało się jednym z kluczowych elementów sieci, przy tworzeniu tzw. opowieści o wsi, czyli „atrakcyjnie sformułowanej narracji o takich zjawiskach i procesach, które miały miejsce i nadal zachodzą w danej miejscowości”. Jest to czasem krótkie hasło, czasem slogan, a celem jest zachęcenie i zmotywowanie potencjalnych turystów do przyjazdu. Podobnie jak we wsiach francuskich, bazowymi elementami są tutaj jakość, wizerunek i rozwój miejscowości, polegający na tworzeniu oferty pobytowej i powiązanego z nią koszyka produktów wytwarzanych lokalnie. Za wdrażanie i koordynację SNW odpowiada Stowarzyszenie Polska Sieć Odnowy i Rozwoju Wsi (PSORW). Obecnie SNW zrzesza 14 wsi z przyznanymi certyfikatami sieci i 9 pretendujących do udziału.
Temat dziedzictwa kulturowego wiejskiego krajobrazu jest zagadnieniem bardzo szerokim. Zdaję sobie sprawę, że poruszyłam tutaj zaledwie ułamek problemów, które się z tym wiążą. W Polsce jest podejmowanych jeszcze szereg innych inicjatyw mających na celu ochronę czy kontynuację wiejskiego krajobrazowego dziedzictwa, jednak nadal rozglądając się wokół, można odczuć ich niedosyt i wrażenie bezpowrotnego zanikania specyficznych regionalnych wyróżników wiejskiego krajobrazu.
dr hab. inż. arch. Irena Niedźwiecka-Filipiak, prof. UPWr
Katedra Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu