Sprawy nauki

11 Marca

Źródło: archiwum prywatne

Natalia Letki: Nie jesteśmy zakładnikami punktozy

Raport OPI w połączeniu z danymi Scopus i Eurostat pozwala zweryfikować kilka mitów dotyczących polskiej nauki. Wbrew powszechnie panującemu przekonaniu nie jesteśmy zakładnikami punktozy i publikujemy coraz mniej, a nie coraz więcej. W dodatku na tle innych krajów UE publikujemy mało, a nasze prace są bardzo słabo umiędzynarodowione i rzadko cytowane. Przedstawione dane sugerują też, że awanse nie są powiązane ze wzrostem jakości prac, ponieważ profesorowie nie publikują znacząco lepiej niż doktorzy – komentuje dla FA dr hab. Natalia Letki z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego.

Raport „Nauka w Polsce 2023” przygotowany przez Ośrodek Przetwarzania Informacji wzbudził duże zainteresowanie w środowisku naukowym i w mediach. Dane mówiące o tym, że w okresie 2018–2022 znaleźliśmy się w europejskiej czołówce pod względem liczby opublikowanych prac naukowych (6 miejsce w UE), a na ostatniej pozycji, jeśli chodzi o ich naukowy wpływ (mierzony wskaźnikiem cytowalności CWFI) i umiędzynarodowienie (odsetek prac w międzynarodowym współautorstwie), stały się podstawą gorących dyskusji w większości konkludujących, że polscy naukowcy są zakładnikami systemu. Publikują bardzo dużo i bardzo słabo, zaś przyczyną takiego stanu rzeczy jest zły system ewaluacyjny oparty na punktach i slotach, wymuszający publikowanie dużej liczby prac, co odbywa się kosztem ich jakości. W skrócie: polska nauka i polscy naukowcy są ofiarami szalejącej punktozy.

Odniosę się do tych kwestii w oparciu o dane zawarte w samym raporcie OPI, jak również zaczerpnięte z baz Scopus (SciVal) i Eurostat (obecnie dostępną wersję polskiego opracowania okrojono w stosunku do pierwotnej o część danych sytuujących Polskę na tle Europy – dop. red) oraz omówię kwestię, która moim zdaniem jest równie ciekawa i znacząca, a mianowicie publikacyjnego wymiaru kariery naukowej w Polsce. Posługuję się tu przyjętymi wskaźnikami bibliometrycznymi bez rozważania, czy np. rzeczywiście publikacje w wysoko punktowanych czasopismach są zawsze lepsze od publikacji w nisko punktowanych (oczywiście nie są) i czy cytowalność zawsze jest wskaźnikiem jakości (oczywiście nie zawsze), ponieważ zastrzeżenia te dotyczą wszystkich państw i grup naukowców i dlatego nie są przeszkodą dla międzynarodowych czy nawet wewnątrzkrajowych porównań.

Czy polscy naukowcy są bardzo produktywni?

Scopus podaje liczbę publikacji w polskiej nauce w latach 2018–2022 wynoszącą 296 408, co daje nam 6 miejsce w Europie, za Niemcami (1 013 180), Włochami (733 863), Francją (648 364), Hiszpanią (579 973), Holandią (356 427), co w dyskusjach na temat raportu OPI jest przedstawiane jako dowód na wysoką produktywność naszych naukowców. W opracowaniu nie wspomniano jednak, że pod względem liczby zatrudnionych badaczy jesteśmy czwartym krajem w UE (105 998 w 2021 według Eurostat – dla celów porównawczych korzystam z kategorii „Higher education” tego źródła zamiast z danych OPI), po Niemczech, Francji i Hiszpanii.

W omawianym okresie Polacy opublikowali średnio 2,8 pracy na osobę, co sprawia, że zajmujemy w unijnym gronie 5 miejsce, ale od końca (za nami są jeszcze Węgry, Słowacja, Łotwa i Litwa). Publikujemy zatem znacznie mniej niż większość krajów kontynentu – dla przykładu w Holandii wskaźnik ten wynosi 11,47, na Cyprze – 11,07, we Włoszech – 8,83, w Słowenii – 8,07, w Luksemburgu – 7,72, a w Szwecji –6,25 (Wykres 1 pod tekstem). Co więcej, jeżeli wziąć pod uwagę, że nasze współczynniki umiędzynarodowienia i cytowalności są najniższe w UE, to nie tylko publikujemy (relatywnie) mało, ale też słabo, co jest zbieżne np. z naszą pozycją w Europie w zakresie pozyskiwania prestiżowych grantów ERC. W latach 2018–2022 pozyskaliśmy ich 0,43 na 1 tys. zatrudnionych naukowców, podczas gdy liderzy – Holandia, Francja, Niemcy i Hiszpania – odpowiednio 18,69; 4,81, 3,64 i 3,03.

Czy reforma Gowina, sloty i punkty wymusiły wzrost „produkcji” publikacyjnej?

Jednym z istotnych elementów tzw. reformy Gowina z 2017 roku była modyfikacja zasad ewaluacji działalności jednostek naukowych, przy czym za kluczowe należy uznać zmiany punktacji czasopism na liście A, likwidację tzw. listy B i ograniczenie liczby publikacji sprawozdawanych przez pracowników ocenianych jednostek poprzez zastosowanie tzw. slotów (w liczbie 4 na osobę) i algorytmicznej penalizacji za tzw. liczbę 0 (czyli pracowników, którzy w danym okresie nic nie opublikowali). Miało to na celu zwiększenie umiędzynarodowienia badań (w efekcie zlikwidowania zachęt do publikowania po polsku w czasopismach krajowych) i ograniczenie liczby publikacji, by można się było skoncentrować na ich jakości.

Od tego czasu sama lista stała się wielokrotnie narzędziem używanym ad hoc w celu zabezpieczenia interesu niektórych grup, zaś naukowcy skarżą się na konieczność sprawozdawania aż tylu (czterech lub więcej, w zależności od struktury współautorstwa) publikacji w każdym okresie ewaluacyjnym (czyli raz na 4 lata). Jednocześnie wiele jednostek wprowadziło system zachęt finansowych do zdobywania jak największej liczby punktów za publikacje, przy czym głównym sposobem ich pomnażania stały się artykuły w tzw. czasopismach drapieżnych (szeroko dyskutowano te kwestie na łamach FA, m.in. P. Hensel MDPI w ewaluacji, J. Szczepaniak MDPI – problem bez rozwiązania?, E. Gołata Szybko, łatwo, drogo!). Niektórzy obserwatorzy wywodzą z tego tezę, że polscy naukowcy chcieliby publikować mało i dobrze, ale są zmuszani przez system do publikowania coraz więcej i więcej; stali się jednym słowem zakładnikami punktozy. Czy rzeczywiście?

Według OPI od 2018 do 2021 r. sprawozdana roczna liczba publikacji spadła o 23,2% (z 138 024 do 106 068), przy czym liczba artykułów naukowych – o 17,2% (z 92 360 do 76 501). Poprzedni raport tej instytucji podaje, że w 2017 roku powstały 142 374 publikacje, a więc wydaje się, że jest to dłuższy trend spadkowy – w zaledwie 5 lat (2017–2021) liczba ta spadła o ponad 25%. W moim przekonaniu pokazuje to, że wprowadzone zmiany regulacji odniosły skutek w postaci ograniczenia liczby publikacji naukowych i choć nie mamy silnych dowodów na poprawę ich jakości (cytowalność) i umiędzynarodowienia, to analiza danych SciVal pokazuje nieznaczny wzrost w ostatnich latach odsetka prac pisanych we współpracy z zagranicznymi badaczami. Uwzględniając te dwa kryteria, zgodnie z raportem OPI, jesteśmy jednak nadal na ostatnim miejscu w UE (34,8%, FWCI 1); wypadamy słabiej niż wszystkie inne kraje postkomunistyczne.

Jaki jest publikacyjny wymiar kariery naukowej w Polsce?

Choć tej części raportu nikt w mediach ani serwisach społecznościowych nie omawia, to wydała mi się ona ciekawa. Kariera naukowa w Polsce jest centralnie certyfikowana: osoby, które poczyniły znaczny wkład w rozwój nauki mogą otrzymać tytuł doktora habilitowanego, a naukowcy, których wkład jest wybitny – profesurę. Najnowsze opracowanie OPI pokazuje, w jaki sposób ta wybitność przekłada się na działalność publikacyjną. Otóż doktorzy opublikowali w latach 2019–2022 średnio 7 prac, habilitowani – 11, a profesorowie – 13. Ci ostatni są więc niemal dwa razy bardziej produktywni od doktorów (Wykres 2 pod tekstem).

Jednakże temu wzrostowi liczby publikacji na poszczególnych etapach kariery nie towarzyszy zmiana ich struktury jakościowej (mierzonej wykazem ministerialnym, który choć jest niewątpliwie dalece niedoskonały, to jego niedoskonałość dotyczy wszystkich porównywanych grup). Wśród artykułów autorstwa doktorów i doktorów habilitowanych najwyżej punktowane stanowią 3%, a profesorów – zaledwie 4%. Naukowcy ze szczytu akademickiej hierarchii publikują nieco częściej prace za 140 pkt. (18%), które w dorobku pozostałych dwóch grup stanowią 15%. Również kategorie po 100 i poniżej 100 pkt. są na poszczególnych etapach kariery zbliżone wielkością; jedynie prace poza wykazem stanowią 15% tych zgłoszonych przez profesorów i doktorów habilitowanych, a 16% – przez doktorów. Tak więc uzyskiwanie kolejnych awansów zawodowych wydaje się oparte jedynie na większej liczbie publikacji, a nie na ich rosnącej jakości. Udział wszystkich kategorii artykułów naukowych sprawozdanych przez dr. i dr. hab. w latach 2019–2022 jest niemal identyczny i nie różni się znacząco od dorobku profesorów.

Istotne byłoby przeanalizowanie tych danych dla poszczególnych dziedzin, bo o ile funkcjonowanie grup badawczych w niektórych dyscyplinach (np. w naukach o życiu) prowadzi do podobnej struktury prac dla wszystkich członków zespołu, o tyle tam, gdzie przeważają badania indywidualne (np. w naukach społecznych i humanistycznych, które sprawozdały aż 36% analizowanych artykułów), struktura dorobku powinna odzwierciedlać rozwój towarzyszący kolejnym etapom kariery. Dane OPI sugerują więc, że w Polsce znaczący i wybitny wkład w rozwój nauki ma przede wszystkim wymiar ilościowy, a nie jakościowy. To kolejny przykład ograniczonej sensowności funkcjonowania centralnego systemu awansowego. Stanowi on duże obciążenie finansowe i organizacyjne, natomiast nie spełnia swojej podstawowej funkcji promowania jakości naukowej.

Podsumowując, raport OPI w połączeniu z danymi Scopus i Eurostat pozwala zweryfikować kilka mitów dotyczących polskiej nauki i naukowców. Wbrew powszechnie panującemu przekonaniu nie jesteśmy zakładnikami punktozy i publikujemy coraz mniej, a nie coraz więcej. W dodatku na tle innych krajów UE publikujemy mało, a nasze prace są bardzo słabo umiędzynarodowione i bardzo rzadko cytowane. Przedstawione dane sugerują też, że awanse naukowe nie są powiązane z rosnącą jakością prac, ponieważ profesorowie i doktorzy habilitowani nie publikują znacząco lepiej niż doktorzy. I wreszcie – według Eurostatu – jest nas coraz więcej: w 2013 roku w Polsce pracowało 69 027 naukowców, w 2021 – już 105 998.

Natalia Letki, Uniwersytet Warszawski

Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych